Эхиримжи вахтунда инсандиз яшайишда эвелижди герек тир хейлин суьр­сетар — фу, як, чIа­­хар, шекер, ягълуяр ва маса затIар багьа хьуникай обществодин вири дережайра тIимил рахазвач. ЦIай авай чкадай гум акъатда лугьуда. Аквар гьаларай, уьмуьр ба­гьа жезвайди, яни яшамиш хьунин шартIар агъуз аватзавайди  вирибуру гьиссзава.

Хизандин бюджет зайифбуруз, иллаки тIимил таъмин тир ва я ерли таъмин туширбуруз и кар фадлай аквазвай.  Буржарани къекъверагвиле гьатнавайбурун, кIвалахдик квачиз, хизан кутаз,  хуьз тежезвайбурун гьисаб ни кьуна?

Са гьихьтин ятIа рекъемар статистикадал (гьисабунрал) маш­гъул­буру майдандиз акъуд тавунани туш. Алатай йисан “АиФ” газетдин 51-нумра тамамвилелди и месэладиз талукьарнавай. Суьрсетар багьа хьун капитализмдин базардин тIебиат тирди къейднавай. ОТР каналдай и мукьвара раиж авурвал, чина саки 80% агьалийри МРОТ-дихъ чпивай кIвалахиз жедач лагьана жаваб ганвай…

Гьа каналдай генани къейд авурвал, и кар инсанрин уьмуьр (яшайиш) хъсан тирвиляй ваъ, базарра багьавал къвердавай артух жезвайвиляй, яни инсанривай чпин игьтияжрин са пай кьванни таъминариз тежезвайвиляй арадал атанвай гьал я. Гьакъисуздаказ гьикьван ва вучиз кIвалахда?

Аквазвайвал, шей гьасилзавач, шей гьасилзавай къуватар чеб (сифте нубатда инсанар) тIимил жезва. Шей гьасилунин еришарни, ерини девирди (конкуренцияди) истемишзавайбур туш. Технологияр, виниз тир пешекарвал герек тушир кIвалахарни (фялевал, къаравулвал, саларбанвал, куьче михьдайди ва икI мадни) кьилдин ксари са йикъан фахъ я гуда, я гудач. Яша­йишдиз герек шартIар ихьтин еришри гьикI арадал гъида?..

Игьтияжар 100% ятIа, мумкинвилер датIана гуьгъуьна амукьзава. И кар чи пул, доллардив гекъигайла, югъ-къандавай ужуз хьуни хъсандиз успатзава. Ийизвай харжияр къачузвай къазанжийрилай гзаф хьуни садазни хийир тагудайди экономист тушир, вичи хуьре кьве хеб ва я са кал хуьзвайдазни чида.

Сал, багъ кутуна, шей арадал гъиз­ алахъзавайбурувайни кьил-кьилик  кваз кIвалахиз жезвач. Йисди зегьмет чIугуна, чилел гьасилай бегьер маса гана, хизандиз къазанжи гъун патал инсанди гьикьван харжзаватIа, гьисабар кьуртIа, чи хуь­рер квахьунин себебрай кьил акъудиз жеда. Гуя чахъ еке майданра чилерни ава, рекьерни къвер­давай хъсанарзава, бязи хуьрерив газни агакьнава… Амма хуьрер дагъдани, арандани ичIи жезва… Вири чIехи Россияда миллион­ралди гектарра чилер баябан хьанвайди чна винидихъ тIвар кьунвай газетдин нумрада хъсандиз раижнава. 70% агьалияр исятда шегьер­ра яшамиш жезва, чиливай къа­къат­нава.

Ихьтин шартIара чаз хуьруьн майишатда гьасилзавай суьрсетрин къимет ужуз хьана кIанзава. И месэлаяр и мукьвара кьиле фейи чи республикадин тайин ведомствойрин (адан гьакъиндай репортаж чи газетдин 10-нумрада чапна-ва) махсус совещанидални гзаф терефрихъай веревирдна. Гьа веревирдери чун и суалрани тунва.

Чи базарра, совещанидал раханвайвал, багьа  хьанвайди са ла­пагдин як туш. Багьа тахьанвай, тежезвай вуч ама? Къурху кутазвайди фан къимет къвердавай хкаж хьун я…

Вучиз фан къимет хкаж жезва? Жаваб гьа сад хьтинди я: якIун къимет вучиз хкаж жезватIа, гьа себебар авайвиляй. Чина техилдин бегьерар къвердавай артух хьуникай вири мертебайра рахунар тешкилзава. Къецепатаз маса гузвай техилдин кьадар къвердавай артух жезва. И карди гуя чи уьлкведин бюд­жетдиз яракьар маса гайила жезвай хьтин къазанжияр гъизва. И кардикай уьлкведин Президентдини гзаф мярекатрал, журналистрин суалриз жаваб яз, лагьанва. Гуя Со­ветрин Союзди гьамиша техил маса къачузвайди тир. Россия къецепатан базарра техил маса гунай сад лагьай чкадал ала! Америка, Канада хьтин уьлквейрилайни алуднава!..

И чIавуз уьлкведин къенепата фан, якIун, некIедин, какайрин ва ма­са суьрсетрин къиметар агъуз аватун, я тахьайтIа, гьа авайвал хьайи­тIани амукьун лазим туширни?

Зун гъавурда акьазвайвал, капитализмдин базар виринра сад я: къецепатани, къенепатани. ВТО-ди а къиметар тайинарзава, вагьши ба­зарди, аукционди месэлаяр гьялза­ва. Капиталист вичин мал датIа­на ба­гьа гуз алахъдайди виридаз чи­да­. Техил гвайда техилдин, бензин, со­лярка гвайда гьа затIарин, машинар гвайда машинринни техникадин, яд, химикатар гвайда чпин за­тIа­рин къиметар цава твада. Вири багьа хьайила, фу, як, нек ужуз жедани? Емишар, майваяр, абурукай гьазурзавай суьрсетар ужуз же­дани?..

Техил маса къачуз хьайи Советрин девирда чи суфрадал къвезвай фу дуьньяда виридалайни ужуз къиметдай тир. А залум дяве­дай гъалибвал къачуна экъечIай халкь виридалайни  регьят шартIа­ра яшамиш хьуниз лайихлу я лугьузвай… Гила а лайихлувал амайди тушни?..

Дугъриданни, чина газни, нафт­ни, гьатта тIугъвалди тади ганатIа­ни, шазандалай тIимилар тавуна, чи­ликай хкудна, къецепатаз маса гун артухарна лугьузва. Къиметарни къвердавай хкаж жезва. И кар гьар юкъуз чи телеканалрай раижзава.

Бес ихьтин агалкьунри чи кIва­лахдин, кIвалахдал таъминвилин, идахъ галаз сад хьиз яшайишдин шартIарни хкаждай адет тушни? Чи къенепатан базардани а шейэрин къиметар хкажзава эхир?.. Уьлкведин вири экономика 10% олигархрин къуллугъда эцигун?..

Государстводи къиметрал къаюмвал тухун социализмдин адет тир, командаяр гунин, административный жавабдарвилиз чIугунин къайдаяр гила герекбур туш лугьузва. Чун рахазвай совещанидални гьа къайдаяр веревирд авурди аквазва. Амма районринни шегьеррин администрацийривай багьачийрин вилик пад кьун, махсус къуллугъри и карда къайда тун, “кьадарсуз гзаф як къецез акъудзавайбурун рекьер агалун” истемишзава. Им бес мад гьа буйругъарни эмирар гун тушни?..

Кьезил субсидийрикай, шей гьа­силзавайбуруз куьмекар гуникай рахазва. ЧIурар хкатзавайди къейднава. Амма асирра чина куьчери малдарвал, хипехъанвал виликди физвайди тир. Перестройкади уьлкве терг авурди хьиз, малдаррини хипехъанри нехирарни суьруьяр куьчардай рекьерни кваз вири тергна. Ибур вири, пландик кутуна, илимдал бинеламишна, обществода вири сад хьана, кьилиз акъудзавай крар туширни!

Са Кочубейдин зонадивай чи хьтин республикадин хипехъанвални малдарвал хуьз, виликди тухуз ба­жагьат жеда… Тежезвайди чун ра­хазвай совещанидални къейдна. Бес маса районра, уьлкведин регионра чи алакъаяр амачни? За кьа­тIузвайвал, гьакъикъатдайни аквазвайвал, чахъ вири къуватар ава. Чи­лерни (яйлахар, къишлахар, векьин­ чкаяр), ятарни (вацIар, вирер, къаналар), илимдин махсус лабораториярни, институтарни, гуьзчивалдай ведомствоярни (сельхознадзор, фитосаннадзор, технадзор, вет­надзор, химнадзор ва мсб.) — вири ава. Авачирди абуру санал кIвала­хун. Шей гьасилзавайбурулай ам къакъудзавай арачияр (исятда абуруз бизнесчияр лугьузва) пара хьанва, сада-сад кIудун, пул гвай магнатри (банкирри-капиталистри) вирибурал чпин шартIар илитIун  кьилин месэладиз элкъуьрнава.

Вири халкьдинди хьун лазим  тир хсусият зегьмет чIугваз­вай­да­вай къакъуднавай обществода ма­са жуьре алакъаяр гьикI жедайди я? Багьачивал, кьитвал, сада-сад кIу­­дун, садан гьисабдай масад дев­летлу хьун базардин алакъайрин тIебиат тирди винидихъни лагьанва. Аквазвайвал, суьрсетрин къиметар зегьметчи инсандивай кьил хуьз жедай дережада хьун па­тал, винидихъни лагьанвайвал, гьасилзавай продукциядин кьадар са шумуд сеферда гзафарун лазим я. А кар патал зегьметчи инсан кардик кутун, гьар са рекьяй руьгьламишун, вине тун герек я.  Социализмдин къайда гьам тир. Гьар сада зегьмет чIугун, зегьметдиз килигай къимет гун. Гила гьа зегьмет вич къиметдай маса гузва?.. Тарашунрал, нафакьачивилел, арачивилел зарпанд эцигиз тахьайтIа, чIугваз­вай зегьметрин чIехи пай бада фи­да. Зегьметчи инсандал къимет эциг тийизвай общество кIватда…

Хуьруьнни шегьердин арада (хуьруьн майишатдинни промышленностдин, шей гьасилунинни ам паюнин, илимдинни шей гьаси­лунин, къуллугъзавай хилерин) се­лигъа, пландалди тайинарнавай ала­къаяр, къиметар хьун, шегьерди хуьр, хуьруь шегьер хуьн лазим туш лугьунихъ вуч делил гала?

Эхирни, базар арачийриндини лутуйринди ваъ, зегьметчийринди хьун герек тушни? Ярмаркаяр (мекераяр) гьа базардин са  жуьре хьиз я… Хуьряй (чуьлдай, багъдай, салай, ветегадай) шей промышленный карханайриз, промышленный карханайрай шей хуьрериз финин къайда чIуруди тир жал?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор