Дуьньяда Дидедин югъ къейд ийиз зур асирдилай гзаф вахт тирди чир хьайила, зун гзаф тажуб хьанай. Амма хайи дидедиз ва я бадедиз абур вун патал гьикьван багьа, азиз  ятIа лугьун патал и югъ гуьзлемишиз акъвазун герек яни?! Хайи диде, гьелбетда, зун патал садавни гекъигиз тежер кьван багьа кас я, амма къе заз жуван чIехи дидедикай суьгьбетиз кIанзава. Немс чIаларин муаллим яз гзаф йисара Мегьарамдхуьруьн райондин Билбилхуьруьн-Къазмайрин хуьре зегьмет чIугур лайихлу ва гьуьр­метлу пешекар, уьлкведин образованидин отлич­ник лагьай тIварцIин сагьиб Саидова Эмина Алирзаевна зун патал сифтени-сифте рикI алай баде, зи кьатIунар, хесетар, тербия арадал атунин кардиз еке таъсир авур кьетIен кас я.  

Лап гъвечIи чIавалай захъ гелкъуьнин жигьетдай­ къайгъударвилин чIехи пай адан — зи чIехи дидедин — хиве гьатна. Туьтер атуникди мукьвал-мукьвал ифинар акьалтиз, датIана азарлу жезвай зи нефесдихъ­ яб акализ, ада гзаф йифер акъудна. Мектебда­ кIва­лах­дин ва хтулрин арада ката-калтугда авай зи дидед (чна, хтулри, чIехи дидедиз­ гьакI эверзава) чун патал гьатта чанни гуз гьазур тир. Ада чи чирви­лер артух хьун, чакай виликди фенвай инсанар хьун патал датIана са вуч ятIани ийидай: шии­рар туькIуьриз­, тIамайрал, теннис, шах­матрал къугъ­ваз, гьар жуь­ре­дин маса, зигьин ва беден мягь­­кемардай къу­гъунар ийиз чирдай. Дидедивай мукьвал-мукьвал ада вич патал яшамиш жез мус башламишда лугьуз хабар кьада. «Гьа им я ман зун патал­ виридалайни хъсан уьмуьр», — жаваб гуда ада хъуьрез-хъуьрез. Вичин­ аял­вилин вахтарикай гьар жуьредин суьгьбетар ийиз­, ада чун вилик эцигнавай макьсаддихъ ялдай, жуьрэтлу ва намуслу инсанар яз тербияламишзава.

ГъвечIи чIавалай Махачкъалада чIехи хьайи зи диде, адан маса таяр-юлдашарни хьиз, походриз фидай, ктабар гзаф кIелдай. Гьеле 8-классда авайла, Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда фашистрин зегьле ракъурзавай летчик-дишегьлийрин полкуникай ктаб кIелайла, адан рикIе летчица жедай экуь мурад гьатна. Гьа и чIавалай ам вичи вич тербияламишунал, беден мягькемарунал машгъул хьана. Мектебда тарсарин арада жезвай ял ядай вахт ада походра акъуддай — абурни гзаф кьадар четинвилерилай элячIунихъ галаз алакъалу тир.  ИкI, ада чаз са сеферда, зулун мекьи йифиз, чпин десте Гимридин цIиргъинин кукIвал йиф авуниз мажбур хьайи дуьшуьшдикай ахъайнай — а чIавуз, садлагьана циф акьалтун себеб яз, абур дагьардиз эвичIиз агакьначир. Вич фейи чкайрикай рахадайла дидеди чаз гьакIни Имам Шамилан къизгъин женгер хьайи Ахульгодикай, цIилинилай фидайбурун ватан тир Цовкрадикай ва Дагъустандин са жерге маса надир чкайрикай итижлу суьгьбетардай. Дагъустандин виридалайни хъсан краевед Булач Гьажиеван ученик Яков Виньяминовичан регьбервилик кваз, ам къумукь, лак, дарги халкьарин са кьадар хуьрерай кIвачIи-кIвачи фена. Адан суьгьбетри зи рикIени сиягьатар ийидай, дуьньядин маса уьлквейриз фидай гьевес туна. Жувани мектеб акьалтIарзавай, гележегдин пеше хкядай фикирдал алай вахтунда за дидедихъ галаз  са гъвечIи интервью авунай:

– Диде,  дуьньяда авай кьван пешейрикай вуна муаллимвал вучиз хкяна?

— Дуьшуьшдай. Зун и фикирдал зи тренерди гъана. Гьеле мектебда амаз за лув гуникай хияларзавай. Амма летчиквиле кIелун патал гьеле фад тир, гьаниз килигна, зун парашютрин курсуниз кьабулна. Идалай кьулухъ са йисуз летный курсарани кIел хъувуна. Теория вири чирна. Имтигьан вахкана. Амма военкоматда авай кIеви медкомиссияди заз самолет гьялдай ихтияр ганач. Вилерин духтур жегьилди тир ва, вири жегьилар хьиз, вичин гафунал кIе­виз акъвазна. Самолетдин штурвалдихъ завай садрани ацукьиз жедач лагьай фикир кьатIунай зи кIвачерикай, гуя, чил хкатна. Гьа икI, тренерди зун ДГУ-дик экечIдай фикирдал гъана. Адаз зун Махачкъаладай масаниз фин тавуна, парашютрин дестеда амукьна кIанзавай, вучиз лагьайтIа, зун и дестедик квай ва урус тушир тек са руш тир.

А чIавуз заз кIелиз гьиник экечIдатIа гьич важиб­лу тушир. Гьич тахьайтIа, къецепатан уьлквейрин чIалар чирун кьетIна. Заз жув муаллим яз акваз­вачир. Гьа икI, гьар жуьредин рекьерай къвезва  инсанар и пешедиз. Лугьудайвал, инсанди планар туь­кIуьрзава, макьсадар эцигзава, амма нетижа гьихьтинди жедатIа, анжах Аллагьдиз чида.

– Ученикдиз тербия гудайла, адан  гьихьтин ерийриз фикир гун, гьихьтинбур арадал гъун герек я муаллимди?

— ДатIана виликди еримишун ва жув авайдалай хъсанариз, чирвилер артухариз алахъун, вилик акъваззавай месэлаяр цIийи жуьреда гьялдай рекьер жагъурун, четинвилерал гьалтайла кьулухъди чIугун тавун, абуруз рей тагун, жуван милливал хуьн, хайи халкьдин адетрал, культурадал дамах авун, коллективда аваз яшамиш жез чирун, яни инсанрихъ галаз гьуьрметлудаказ рафтарвалдай къайдаяр рикIелай ракъур тавун.

– Вуна гьикI фикирзава, школада образование гунин къайдаяр эхиримжи вахтара дегиш хьанвани? Ва, эгер хьанватIа, гьи патахъ?

— Гьелбетда, дегиш хьанва.  Гуя къецепатан уьл­квейрай тумар гъана  кутугайвал гьазур тушир чиле цанва. Амма и месэла  екеди я, кьве гафуналди лугьуз жедач.

– Эгер немс чIал мектебра чирзавачиртIа, ваз маса гьи тарс гуз кIандай?

— Зи уьмуьр хуьруьн яшайишдихъ галаз алакъа­лу хьайиди фикирда кьурла, — биология. ИкI хьа­найтIа, зи кабинетда цуьквер  гьатта къавукай агъуз куьрс жедай (хъуьрезва).

– Гьар са муаллимдихъ вичин рикI алай аялар авайди я лугьудай месэла дуьзди яни?

— РикI алай аялар захъ гьамиша хьайиди я,  анжах рикIиз такIанбур — садрани. Л. Толстоя лагьайвал, «хъсан муаллим ам я, ни вичин рикIе аялрихъ авай кIанивални рикI алай кIвалах сад авунватIа». Низ кIан жедач хъсан муаллим жез? Захъ зи рикI алай муаллимни авай — Невская Екатерина Федоровна. Ам себеб яз зи рикI литературадал ацукьна­. ГьакIни ада чаз, вичин гъилик кIелзавай аялриз,  писвал авур касдиз хъсанвилелди жаваб гуз чирдай, — ахьтин касдиз ахпа вичиз вичикай регъуь жедайвал. Гьа и жуьредин хьтин фикирар зак зи бубадини кутунай, адан рикI алай писателни Лев Толстой тир.

– Садазни сир туш, ингилис чIала эхиримжи вахтара немс чIал арадай акъудзава. Ви фикирдалди, четин хьанвани муаллимриз аялар немс  чIалал желб ийиз?

— Гьелбетда. Гьихьтин жуьредин чирвилер къачуз хьайитIани, сифтени-сифте и кардал делилламиш, гьевесламиш хьана кIанда.

– Квел дамахзава вуна ви агалкьунра ва гьихьтин мурадар кьилиз ахкъудиз жеда?

— Муаллим патал дамах — им сифтени-сифте ада тербияламишнавай аялрин агалкьунар я. Ибур  гьакIан кьуру гафар туш. Гьар са муаллимди вичин гъилик къвезвай аялдал гзаф зегьмет чIугвазва, и рекье чан эцигзава. Ва гележегдин уьмуьрда адахъ гьикьван гзаф агалкьунар хьайитIа, гьакьван шадвалзава, разивалзава муаллимди.  Кьиле амай фикиррикай рахайтIа, эхь, зи рикIе авай хиялрикай-мурадрикай сад чи хуьруьн цIийи мектебда музей ачухун я. Амма, гьайиф хьи, йисар къвез алатна, анжах мектеб авай гьал гьикI авайтIа, гьакI амазма. Музей патал за ва аялри кIватIай экспонатарни руквади кьуна складда ава. Йисар физва, хуьруьн тарих яратмишзавай шейэр инсанри кепекрай маса гузва, гьатта гьакI гадарни ийизва…

Эхирдай заз вири дидейриз ва бадейриз алатнавай Дидедин югъ ва алукьзавай ЦIийи йисан суварар тебрикиз кIанзава. Сагъламвал ва ислягьвал хьурай гьамиша куь рикIера, хизанра, дуьньяда. Рушар — гележегдин дидеяр — лагьайтIа, чпин эрзиман мурадрив агакьрай.

Жамиля Къурбанова