Халкьдин сагъламвал элкъвена кьунвай тIебиатдилай, чна незвай-хъвазвай малдарвилин, хипехъанвилин, къушчивилин ва хуьруьн майишатдин маса суьрсетдилай аслу я. Адан еридал гуьзчивалун чи сагъ­лам­вилин дережадал гуьз­чивалун я.

 И мукьва чун Ахцегь райондин ветуправленидин начальник  Вагьи­дин  Абдулгьалимовахъ  галаз гуьруьш хьана. Районда гьайванрин садакай-садак акатдай хаталу азаррин вилик пад кьунин ва веткъуллугъдин важиблу маса месэлайрин гьакъиндай адахъ галаз суьгьбетна.

—  Эхь, вуна вуч незватIа, ви гьал­ни гьахьтинди я лугьур камаллу­ ихтилат ава,- суьгьбетзава Вагьидин Нейфеловича. — Чун, ветработни­кар ла­гьайтIа, халкьдин суфрадал къвезвай суьрсет михьиди, ерилуди ва кфетлуди хьун патал алахъзава. Аллагьдиз шукур, эхиримжи 20 йисан муддатда районда инфекциядин хаталу азарар регистрация авунвач, сагъ-саламат я. Гьа са вахтунда Дагъустанда эхи­римжи 3-4 йисан вахтунда маларик но­дуляр­ный дерматит, бруцеллёз аза­рар акатна, 17 районда 50% малар азарлу хьана, 3000-далай артух ма­лар вирусный гепатит азарди кьуна. Гьелбетда, чи агалкьун райондин руководстводин гуьзчивилик кваз ветработникрин профилактикадин гьакъисагъ зегьметдин нетижа я. Чна махсус схемадалди вахт-вахтунда вири гьайванар ахтармишзава, абуруз рапар язава ва икI мад.

• Районда гьикьван гьайванар ава? Куьн абуруз вирибуруз рапар ягъиз агакьзавани? Чкадин администрацийрин патай куьмек авани?

— Районда, статистикадин делилралди, 24 агъзурдалай виниз — ири, 110 агъзурдалай виниз куьлуь карч алай гьайванар аваз гьисабза­ва­тIани, хиве кьан, гьакъикъатда абу­рун кьадар тIимил я. Гьайванрин 90% хсусиятда (ЛПХ) хьуникди, рапар ягъун тешкилун иллаки че­­тин жезва­, къуватлу гьайван кьуна кIан­зава эхир. Чи 28 духтурни фельдшер и карди гьатта кIва­черай акъудзава. Закондалди гьайванриз рапар ягъунин кIвалах тешкилун хуьрерин администрацийрин хивевай буржи я, амма абурукай са куьмекни авач. Хуьрера рапар ядай махсус чкаяр кьванни туькIуьр­за­вач­. Бязибуру фи­­кирзавайвал, вири рапарни санал яна хьиз, месэла куьтягьиз же­дач. Месела, сибирская язва азар­дин раб ягъайдалай кьулухъ анжах 21 йикъалай маса раб ядай ихтияр ава. Ихьтин залан зегьметдай ветработникриз, ажеб тир лайихлу къимет гуз­вай­тIа: абурун­ гъилиз вацра кIва­лахайла къвез­­вайди лап агъа кIанин мажиб я.

• Вагьидин стха, квез чида хьи, Дагъустанда 40 агъзурдалай виниз иесисуз кицIерни кацер регистрация авунва. Абур иллаки больницайринни аялрин бахчайрин мукьварив ва зирзибилар вегьезвай чиркин чкайра гзаф кIватI жезва. Жемятдиз инфекция чу­кIу­рунин къурхулувал арадал гъизвай абурун рабатвал ни ва гьикI авун лазим я?

— Им гьелелиг чи республикада гьялиз тежезвай четин месэла я. КицIери инсанрал вегьезвай дуьшуьшарни ава, абурукай пара хаталу “пехъивал” азар акатун мумкин я. Гьакъикъатда, иесисуз кIва­лин гьайванар тахьана кIанда. Куьчейра гьатнавай кицIерин, кацерин къайгъу чIугун хуьрерин администрацийрин ва ЖКХ-рин везифа я. Гьайиф хьи, абуруни, “пул авач” лу­гьуз, гьайванрин гьисаб тухузвач ва хуьдай махсус чка (приют) районда авач.

• Гиликьай гьайванрин­ ле­шер, яни био амукьаяр гьиниз ­ийизва?

— Гиликьнавай малар вегьедай махсус фурар тахьайла, жемятди лешер гьиниз ийида кьван? Гадарзава зирзибилар кIватIзавай чкайрални кIамариз, я туш чилик кухтаз­ва. Им законди лап кьетIиви­лелди къадагъа авунвай кар я. Гьакъи­къат­да гьа имни ветуправленидин ваъ, чкадин администрацийрин везифайрик акатзавай, гьялиз тахьанвай лап хци месэла я. Администрацияр ва къайдаяр хуьдай органар райондин эпизоотический сагъламвал таъминарунин и месэладив рикIивай эгечIнайтIа хъсан тир. Чиди хуьруьн майишатдин хи­ле гьасилзавай ва базардални гъана маса гузвай суьрсетдал — якIал, не­кIедал, нисидал, чIемел, какайрал, виртIе­дал… гуьзчивалун я.

• Важиблуди тир гьа и месэлада къайда авани?

—  ЯкIун ларёкарни рекьерин къерехривни майданрал арадал къвезвай алверчивилин дезгеяр гьисаба такьуртIа, Ахцегьа хуьруьн майишатдин суьрсетдин базар, гьайиф хьи, амач. Виликрай лагьай­тIа, ина вири Дагъустанда машгьур гурлу базар авайди тир. Гила ам маса шейэрин (вещевой) базардиз элкъвенва. Як маса гузвай чкайрал, гьелбетда, датIана кьетIи гуьзчивалзава. Сангигиенадин ва алверчивилин истемишунрал амал тийизвайбурал жермеяр илитIзава. Гьавиляй рикIиз кIани­вал ваъ, са бу­бат къайда хуьз жезва. Кьилинди, эхиримжи саки 20 йисуз ина якIалай садни азарлу хьанвач.

• Вагьидин стха, цIи къишлахрал гьалар гьикI тир ва гьайванар яйлахриз куьчардалди вилик профилактикадин талукь тир серенжемар кьиле тухуз хьанвани?

— Чи куьлуь карч алай 50 % гьайванри Дербентдин, 40 % Кочубейдин къишлахра кьуьд акъудзава ва 10 % гьайванар чкадал аламукьзава. Кьуьд къулайди, чIура датIана недай векь хьуникди ва азарар тахьуникди хипехъанрин гьалар хъсан я: хъуьтIуьз ем патал гьазурай алафар саки герек атанач, хипе­рилай 100-110% сагълам дул къа­чуна. Алай вахтунда 5-майдилай гьайванар куьчариз эгечIнава ва са вацран къене абур хайи дагъларин яйлахриз хкведа. Куьчардалди вилик лапагар цIегьерин (оспа) ва малар бруцеллез, дабакь азаррин патахъай ахтармишна, абуруз талукь тир рапар янава ва дегельминтизация (хаталу гьар жуьре гьашаратрикай михьун) ийизва.

• Советрин девирда Ахцегьа гьайванар тукIвадай махсус чка-кьасабхана авай. Гила иесийри гьайванар чпин гьаятра тукIваз, як маса гузва.

— Эхь, дугъриданни им ихтияр авачир лап хаталу кар я. Гьеле 300 йис вилик Урусатдин машгьур пачагь I Пётрди и кар къадагъа ийизвай кьетIи къарар акъуднай ва адал амал тийизвайбуруз гъил атIу­дай къурхувал ганай. Чи девирда гьа­лар­ пис хьанва. Алай вахтунда рес­публикада гьаятра гьар йисуз 100 агъзур къарамал ва 600 агъзурдав агакьна лапагар тукIвазва. Гьавиляй бруцеллёздин ва садакай-садак акатдай бязи азаррин вилик пад кьаз жезвач. Гила Ахцегьа карчи Жигерхан Сулейманова гьайванар тукIва­дай махсус цех ачухуникди чаз и месэла гьялиз регьят жеда.

• Ветеринариядин хиле жемятдиз гьакъидихъ тамамарзавай къуллугъар авани?

— Эхь. РФ-дин ва РД-дин махсус къарарралди, гьайванрин садакай-садак акатдай хаталу азаррин (абур 8 ава) вилик пад кьун ва сагъарун квачиз (и кар патал дарманар къачудай пул гьукуматди гузва), амай са кьадар къуллугъар (месела, кIвач хун, дана къачун, жигерар чIур хьун ва маса азарар сагъар хъувун) гъве­чIи гьакъидихъ я.

Эхирдай газетдин мумкинвиликай менфят къачуналди къейдин, алай вахтунда уьлкведа хуьруьн майишатдин хиле гьасилзавай ва маса гузвай суьрсет тайинарун ва адал гуьзчивалун патал Госсельхознадзордин “Меркурий” программа кардик ква. Истемишун ихьтинди я: ветеринариядин къуллугъдин талукь тир документ галачир (ахьтин документ-справка участокдин ветврачди гузва) малдарвилинни хипехъанвилин суьрсет маса гун-къачун къадагъа я. Дугъри я, гьар са цIийи кардик хьиз, идакни гьелелиг инсанри са артух кьил кутазвач. Амма инсанрин хатасузвал хуьнин карда им девирдин чарасуз истемишун я.

Дашдемир Шерифалиев