Онкология, онкоазарар… Ихьтин гафари гзафбурук къурху кутун тавуна тадач. Лезги чIала кьак гаф ишлемишзава. Садбуру ихьтинбуруз ракдин азарарни лугьузва. ГьикI лагьайтIани, абурун лишанар садбур я: инсандин беденда (хамунал, кIарабрал, къенепатан органра…) цIийи клеткаяр арадал къвезва, авай клеткайрин къурулуш, бедендин сагъламвилин гьал чIур жезва. Месела, кьилел, чинал ва я гъилерал икьван чIавалди алачир тIурар, матIар, хирер экъечIун низ хуш жеда? Гзаф вахтара а дегишвилер инсандин къенепатан органра (ратара, руфуна, дуркIунра,  туьтуьна) кьиле физва. ИкI, недай шей хъсандиз  иливардач, такIан жез, экъуьчда, руфуна, ратара тIал гьатда, маса гьаларни хьун мумкин я…

Ахьтин азарар квайбурун кьадар йисалай-суз артух жезва. Онкоазарар артух хьунин себебар гзаф я. Сифте нубатда, и кар чун элкъуьрна кьунвай тIе­биат, гьава чIур хьунихъ галаз алакъалу я. Эколо­гиядин еке мусибатар — цIаяр кьунар, хъит­кьинарунар, вирер, вацIар, гьуьлер чиркинарунар,  жуьреба-жуьре химический къаришмаяр (дарманар, гербицидар, минеральный шейэр) савадсуздаказ иш­лемишун, нетижада чна нез­вай, хъвазвай затIарин ери чIур хьун, не­фес къачузвай гьава къвердавай усал­ди хьун, мад ва мад себебар ава. Зун дуьньяда кьиле физвай жуьреба-жуьре инсафсуз дявейрикай гьеле рахазвач. Гьавиляй экология хъсанарунин, незвай, хъвазвай затIарин ери хуьнин, инсандин сагъламвал мягькемарунин, сагълам уьмуьрдин къайдаяр пропаганда авунин, профилактикадинни гъавурдик кутунин кIвалахар гужлу ийизва, государствойрин дережада чIехи программаяр кардик кутазва, абуруз ийизвай харжияр артухарзава. Им — са тереф.

Муькуь тереф медицинадин илим виликди тухунихъ, азарар тергдай цIийи дарманар, тадаракар, технологияр,­ ла­­бораторияр, центраяр арадал гъунихъ галаз алакъалу я. Виликрай сагъа­риз тежезвай хейлин азарар, гьа жергедай яз, онкологиядин, ивидин, меф­тIедин, ри­кIин­ни дамаррин ва икI мадни — гила сагъариз жезва. Илимни, уьмуьр хьиз, вилик­ди физвайди гьисаба кьун лазим я.

ИкI хьайила, онкоазаррин вилик падни кьаз жезвайди чир хьана кIанда. Чебни, гьикьван  фад малум хьайитIа, гьа­кьван регьятдиз алудиз, явашариз жеда.

Дугъриданни, пара вахтара а азарри чпикай хабар гудач, чIуру азарар беденда чкIанваз, кар алай органрин кIвалах къайдадикай хкатнаваз жезва. Ихьтин азарлуйриз куьмекизни четин акъваз­зава.

Чи республикада и жигьетдай гьихьтин гьалар ава?

За винидихъ лагьанвай гафар вирибуруз талукьбур я. Медицинадин къуллугъ, мумкинвилер чи  республикадани писбур туш. Чи диспансер (больница ва по­ликлиника) алатай асирдин 1969-йисалай кардик ква. И девирда, тежриба хьиз, пешекарарни артух хьанва. Амма, санлай­ вири дуьньяда хьиз, азарар чинани артух­ жезва. Экологиядин гьалар чина хъсанзавай чка авач кьван. Чи гзаф чIу­рар, тамар, кIамар, вацIар, гьуьлуьн кьерни кваз чиркери, зарарлу затIари басмишнава.

Чи шегьерра хьанвай кьван машинрин гум вуч я бес! Ам онкоазаррин бине я. Идал чна незвай, хъвазвай затIарин ерисузвал, дарманрин хаталувал, пIапI­рус­дин, ичкидин, бейгьушдин ва маса затIарин таъсирни алава хъжезва.

ПIапIрус чIугвазвайбурун арада онкоазаррикди гьелек жезвайбур гзаф хьуни квекай лугьузва?..

Куьрелди, сагълам уьмуьрдин ­къай­дайрал вирибуру виринра амална кIанда.

Пропагандани авуна кIанда сагълам уьмуьрдин къайдаяр. Бахчада, кIвале, мектебда, вузда — виринра. Сагъламвал хуьн вирибурун буржи я. “Сагъламвал  уьлкведин девлет я”, гьавайда лугьузвайди туш.

Мумкинвиликай менфят къачуна, за чи газет кIелзавай лезги халкьдиз сагъламвал хуьниз, экологиядин гьалар кIва­ле, хуьре, рекьера, цин чешмейрив, чIу­ра­рани тамара, багълара — виринра жезмай кьван хъсанаруниз эвер гузва. Сагъламвилиз зарар гузвай вири затIа­риз — пIапI­русдиз, ичкидиз, чIуру дарманриз, ерисуз суьрсетриз — вирибуруз ваъ лагьана, духтуррин меслятрал амална кIан­­да. Азар квайди чир хьайивалди, геж тавуна, кичIе тахьана, пешекар духтурривай, махсус къуллугъривай, чи диспансердивай куьмек къачун лазим я. Ихьтин мумкинвал виридаз жеда, гьикI хьи, авайдан патав 40 койкадин цIийи  да­рамат, йикъа 200 касдив агакьна азарлуяр кьабулиз жедай цIийи поликли­ника эцигзава. Чи диспансер республикадин кьиле авай ксарин ва гьакIни здра­­во­ох­раненидин министерстводин кье­тIен гуьзчивилик ква. Эцигзавай дараматар вахтунда кардик акатда… Рай­он­ра, шегьерра махсус отделенияр артух жеда…

Нурдин Севзиханов, Республикадин онкологиядин диспансердин кьилин духтурдин
заместитель, РД-дин лайихлу духтур

* * *

Нурдин Севзиханович Севзиханов 1950-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин  Тагьирхуьруьн-Къазмайрал дидедиз хьана. Ина юкьван школа, ДГМИ-дин ле­чебный факультет акьалтIарна, онкологиядай чирвилер хкажна, Свердлов­ский областда вичин пешедай кIва­лахна. 1982-йисуз Дагъустандиз хта­на. Гьа чIа­валай инихъ гьа са чкадал кIва­лахза­ва: 1988-йисалай-хирургиядин отделенидин заведующийвиле, 1989-йисалай кьилин духтурдин заместителвиле.

Гьакъисагъ зегьметдай адаз РФ-дин здравоохраненидин министерстводин Гьуьрметдин грамота, “РД-дин здравоохраненидин отличник”, “РД-дин лайихлу духтур” лагьай  гьуьрметдин тIварар ганва.

Адан пеше хва Мурада, руш Фатимади духтур-косметологвилин рекьяй давамарзава.