Лезги эдебиятдин чIалан бине эцигай устад,  Кьурагь дерейра азадвилин тIаратI хкажай женгчи, ашукь, шаир  Кьуьчхуьр Саидан 255 йисан юбилейдиз талукь мярекат Дагъларин уьлкведин меркезда хъсан гьалара кьиле фена. И лишанлу вакъиа фикирда аваз, шаир, таржумачи, журналист Мурад Саида “Руьгьдин вилер амазма захъ” тIвар алаз ктабни гьазурна, ашукьдин яратмишунрал рикI алайбуруз вижевай савкьат пишкешна.

Къейд авун лазим я хьи, са шумуд виш йи­сар идалай вилик яшамиш хьайи ксарин ирс кIватI хъувун, ам къенин несилдив агакьа­рун патал хейлин инсанар алахъна. Са рахунни алач, и кар важиблуди я. Кьуьчхуьр Са­и­дан яратмишунрин суракьда гьатай ксарни хьана. Адакай сифте малуматар Агъалар Гьажиева ва ахпа Гьажибег Гьажибегова гана. “Кьуьчхуьр Саид халкьдин къатарай акъатай­ бажарагълу халис шаир я. Лезгийрин ашукьрин ва шаиррин хейлин несилри Саидан яратмишунрин устадвиликай чирвал къачуна. Мадни цIуд йисар алатайлани, чи халкьди адан эсерар ва манияр кIаниви­лел­ди кIелда” — кхьенай Агъалар Гьажиева.

Гуьгъуьнин йисара инал-анал адан тIвар кьазвайтIани, вучиз ятIани ам гегьеншдиз майдандиз акъудзавачир, адан ирс рикIивай кIватI хъийизвачир, ахтармишзавачир, эсерар урус чIалаз таржума ийизвачир.

Къе чаз малум тирвал, Кьуьчхуьр Саид не­инки вичин девирдин адалатсуз, бара­бар­суз­ ­гьукумдин кIашуник, II Сурхай хандин зу­лум­­дик акатна, гьакI са бязи себебар аваз, ба­­жар­агълу ашукь советрин девирдин эдебиятдин къурулушда агъавалзавайбуруни хъен­­дик­ кутуна. А.Гьажиева, Гь.Гьажибегова, На­талья Капиевади, Владимир Огнева еке къимет гайи ашукь авачирдай, тахьайдай кьу­на. Вучиз?

Дагъустандин писателрин Союзди, республикадин вилик-кьилик квайбурни терефдарар яз, тайинарнавай къайда авай. Дагъус­тан­дихъ инкъилабдилай виликан девирдин классикар хьана: лезги Етим Эмин, къумукь Йирчи Казак, аварви Къагьаб-Росодай тир  Магьмуд, даргиви Омарла Батырай, лакви Курклидай тир Шаза… Со­ветрин девирдин чIа­лан устадрик, талукь тирвал, акатзавай: СтIал Сулейман, Абдулла Мегьамедов, Гьам­зат ЦIа­даса, Рабадан Нуров, Абуталиб Гъафуров…

Дагъларин уьлкведин эдебиятдикай гьихьтин мярекатдал рахаз, кхьиз хьайитIани, гьа и ксарин тIварар кьадай, абурун яратмишунар кIватI хъийизвай, ктабар акъудзавай, алимри, литературоведри эсерар ахтармишзавай, лайихлувилер къейдзавай, диссертацияр кхьизвай.

Кубут, нагьакьан, пехил фикирар гвайбурни авай. “Эгер чахъ XV-XVII асирра шаирар авачтIа, квехъни (яни лезгийрихъ) ахьтинбур авайди туш” лугьудайбур. Гьахьтин “акьуллубуру” лезги халкьдин игитвилин “Шарвили”­ эпосни инкарнай. Ихьтин сиясат къанун-къайдадиз элкъуьрнавай вахтунин кIавузардик Кьуьчхуьр Саидни акатна.

Ихьтин, кваз такьадай жуьреда эгечIуниз, авайвал лагьайтIа, хуьре ва районда шаирдин кьисметдин гьакъиндай къайгъу чIугва­дай ксар тахьунини таъсирна. Жув шагьид хьайи са вакъиа рикIел хкиз кIанзава. Кьуьчхуьра Хпеж Къурбанан чIалар чидай кас ава лагьайла, зун аниз фенай. Са шумуд касдихъ галаз гуьруьшмиш хьанай. Къурбанан чIа­лар­ни гьатнай, адан уьмуьрдиз талукь ихтилатрихъни яб акалнай. Гьа са вахтунда за Кьуьчхуьр Саидакайни хабарар кьунай. Хуьре­ са бязи къуллугърални хьайи, савадлувални авай касдин (адан тIварни кьаз кIан­завач) рахунри зун тажубарнай. Шаирдикай кесерлу са гаф кьванни лугьун тавунал бес тахьана, ада зазни меслятна: “Ам нин рикIел алайди я эхир, я халудин. Ам къачагъвилиз кьил янавайди тир. Адан чIалар кIватI хъийизвайди я лугьуз, жуван кьил тIармир”.

— Я халу, абур вуч гафар я? Хандин са тIвар кьурла, зурзазвайбур авай чIавуз хандиз акси экъечIай, кесиб халкьдин паталай кьисас  вахчуз алахъай шаир, ашукь къачагъ ваъ, халис къуччагъ, къагьриман, игит тир.

Вичин гафари зак хкIурайди чир хьайила, ада “за чIана инсанрив гвай гафар я тикрарайди” лагьанай.

Гьа и гафара вири ава. Жуван кIамукай вацI ийидай чкадал вацIукай хвал ийидайбур­ хьана чи патара. Гьавиляй Кьуьчхуьр Са­ид хъендикни кумукьна. Анжах 1990-йисуз кIел­завайбурун гъилера ялавлу ашукьдин сифтегьан ктаб гьатна. Литературовед Гьажи Гашарова гьазурай “Шикаят” кIватIал­да 55 шиир авай. Идалай гуьгъуьниз Кьуьчхуьр Саидан я ктабар акъуднач, я юбилеяр къейднач. 2004-йисуз кьуьчхуьрви муаллим Абдурагьман Ляметова “Женгчи шаир” тIвар алаз Саидан ктаб акъудна, ана 65 шиир гьатна.

2012-йисуз Кьуьчхуьр Саид дидедиз хьайидалай инихъ 245 ва рагьметдиз фейидалай инихъ 200 йис тамам жезвай. И вакъи­аяр кьванни рикIел аламукьдайбуруз элкъуь­рун патал и цIарарин авторди, кьуьчхуьрви Сиражидин Агьмедован спонсорвилин куьмекни галаз, “Эй, инсанар” тIвар алаз ашукьдин ктаб ( Саидан 79 шиир, вичиз чи шаирри бахшнавай ва урус чIалаз таржума авунвай шиирар, “Ашукь Саид” пьесани аваз) акъудна. Райондин ва Кьуьчхуьррин хуьруьн администрацийри шаирдин юбилейдин мярекат тешкилна. Бугъдатепе хуьре (кьуьчхуьрвийрин цIийи хуьр) художник Айвар Камилова гьазурнавай Саидан тимтал ачухна. 2016-йисуз за чап авур “Пуд асирдин эдебиятдин пуд кукIуш” кIватIалдани Саидан хейлин шиирриз чка ганва. 2017-йисуз Мурад Саида шаирдин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай “Народ и свобода” ктаб акъудна.

Ингье цIи, 245 йисан юбилей къейдна, цIуд йис алатайла, Мурад Саидован алахъунар ва РД-дин Халкьдин Собранидин депутат, КПРФ-дин Дагъустандин региональный отде­ленидин регьбер Самир Абдулхаликьован спонсорвал ва Кьуьчхуьррин хуьруьн администрациядин кьил Аскер Жабраиловаз кIва­ляй жагъай баде Пакизатан гъилин хатIарин Саидан чIалар авай дафтар себеб яз, чав Кьуьчхуьр Саидан “Руьгьдин вилер амазма захъ” 1- ктаб (чапдиз 2-ктабни гьазур­зава) агакьна. Адахъ вуч тафаватлувал ава ла­гьай­­тIа, ана шаирдин икьван гагьда чапдиз акъат тавунвай 19 шиир (вири шиирар лезги ва урус чIаларалди) гьатнава. Алатай изданийриз акъатай тамам тушир, цIарар, куплетар кимизвай, рифмаяр кьун тийизвай шиирар къайдадиз хканва. Шаирдин яратмишунриз, кьилди-кьилди хейлин эсерриз анализ гуз алахънава. Гьа са вахтунда Кьуьчхуьр Саидаз чи шаирри бахшнавай шиирарни лезги ва урус чIаларал ганва.

Мурад Саида ктабдин сифте кьиле чапна­вай “Халкьдин руьгьдин женгинин симер” ма­къалада кхьизва: “Кьуьчхуьр Саидан эсерар яргъал йисара лезги халкь яшамиш хьайи мичIи, туькьуьл, инсандин рикI хажалатдив ацIур­завай, пад-падзавай девирдин гьакъи­къат къалурзавай шагьидар я. Инсафсузвилин, истисмарвилин гужа тунвай, кIва­ле­рин ие­сияр, рухваяр гьахъсузвилелди къирмишзавай, дишегьлийрин шелрихъ кьадар авачир. Абуру II Сурхаяз, адан башибузукьриз, жаллатIриз ийизвай къаргъишрин, агьузардин­ сес дагъларай дагъларал физвай­. Хандин ва адан нуькеррин тахсиркарвилерихъ сан-гьисаб авачир. Абурукай Кьуьчхуьр Саида вичин масадбуруз ухшар тушир шиирра тарихдин гьакъикъи вакъиайрикай, де­лилрикай хьиз лагьанва ва гьар са цIар­цIел­ди, жанлу, кесерлу гафуналди русвагьнава”.

Адан тIвар кьун бес я, фикирдиз гьахъ-ада­лат, азадвал патал женг чIугур халкьдин панагь, девирдин алчах ва инсафсуз къанунриз, кесиб-синифдин хам алажзавай ханариз, беглериз муьтIуьгъ тахьай ва акси экъечIай, агьалийрин ялавлу гьиссерал чан гъидай эсерар яратмишай шаир къвезва.

Садбуруз къизил, садбуруз гимиш,

Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш.

Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?

Деврандикай пай хкудна хьи зи.

* * *

Амач билбил, безек, сиргъа,

Вилаятда рахаз къаргъа,

АтIуй рикIин ивид паргъа,

Напак беден гвай къарагуьн!

Ашукьдиз халкьдал алай азаб, ам гьихьтин­ кIевера тунватIа аквазвай ва и гьакъикъатди адан жигерар кузвай. “Чаз дуван хьана” шиирда ашукьди лап перишан шикилар чIугвазва:

Гурлу хьана ивид вацIар,

Гьар са хуьре гишин бацIар,

Ахцегь, Кьурагь, Къуба, КцIар,

Гьич санани эвер амач.

 

Наразивал гьяркьуь хьанва,

Ягь-намусни буьркьуь хьанва,

Садвилин яд учIуь хьанва,

РикIяй рикIиз муькъвер амач.

* * *

Хан лугьудай ягъи гьатна хуьрера,

Зулумариз ажугъ аваз вилера,

Кьисасдин цIай твазва ада рикIера,

Я Сад Аллагь, им вуч дуван хьана чаз?!

Ихьтин цIараралди сес хкажай ашукьдиз хва, игит гьикI лугьудач! Мегер зиллетдик квай халкьдин итижар хуьзвай, зулумкарриз муьтIуьгъ тахьуниз эверзавай шаир ханариз хуш жедайни?!

Ашукь викIегь, жуьрэтлу, гьахъсузвал, зулум эхиз тежедай чIехи, уьтквем руьгьдин сагьиб тир. Ам мягькем руьгьдалди, уьтквем къилихралди, рикIе кичI тахьуналди тафаватлу жезвай. АкьалтIай пис душмандал гьал­ту­ни шаирдин уьтквемвал мадни мягьке­мар­за­вай ва ам алчахрихъ галаз женг чIу­гунин, хандиз ва адан жаллатIриз муьтIуьгъ­вал къалур тавунин фикирдал атана. Адан чIалари, чуьнгуьрдин женгинин симери ви­кIегь рухвайриз хандин завал алудуниз эверзавай.

Гьатта РагъэкъечIдай патан шииратда рикI алаз чIугвазвай билбилдин къамат Саидан “Билбил” шиирда женгчидиз элкъвезва. Ашукьди билбилдиз лугьузва:

Ша захъ галаз лугьуз аваз,

Сурхай хандин беден тукIваз.

Гьар са емиш гьалал хьуй ваз,

РикIивай лугьузва, билбил.

 

Ша, асмишда яхул бугъа,

Кетин дагъда цада жалгъа.

Саидакай жемир яргъа,

Гъамари атIузва, билбил.

Кьуьчхуьр Саидаз халкьдин руьгьдикай, ам квай зиллетдикай хабар авай. Гьавиляй­ ам Сурхай хандиз, адан гъилибанриз аксини экъечIна. Гьавиляй ада Кьурагь, Самур, Чирагъ, Цмур дерейрин агьалийриз хандихъ га­лаз гьихьтин рафтарвилер авуна кIанза­вайди ятIа къалурна. Гьа са вахтунда ам гзаф ватан­эгьлийри хандиз муь­тIуьгъ­вал къалурзавай гьалари ажугълу ийизвай. И кар адан “Хаинриз” шиирдай аквазва.

Чи дин-иман чиркинариз, вакIар хьиз,

Сурхай хандин кикер михьиз, лукIар хьиз,

Фугъарайрин чанар жакьваз, якIар хьиз,

Асмиш хьана вацIун суруз фирай куьн!

Гьавиляй инсанри адан шиирар хвена ва чав агакьарна. Девирар алатзава, цIийи несилар арадал къвезва, амма бунтчи, женгчи ша­ирдихъ ва адан яратмишунрихъ авай кIа­ни­вални цIигелвал зайиф жезвач. Адан уьмуьр­дикай, яратмишунрикай, тухумдикай, невейрикай чир хьана кIанзавайбур гзаф я.

Зегьметчи инсанрал алай гуж, ханди, бег­лери, кавхайри лежберрал, хипехъанрал, малдаррал, гъуьрчехъанрал вегьезвай залан харжар, девран гьалзавайбурун гьахъсузвал, алдатмишун, ягьсузвал аквазвай шаирдивай вичин ажугъ, хъел бейнида, рикIе хуьз жезвач. Ам, душмандин хуруз экъечIай Шарвили хьиз, вичин вири буй тирвал къарагъна, халкь истисмарзавай алчахриз акси экъечI­зава. РикIяй акъатзавай ялав квай са шиирралди, манийралди ваъ, Кьуьчхуьр Саида Сур­хай хандиз ахьтин ягъунар кьазва хьи, адан секинвални, йифен ахварни квахьзава.

Икьван гагьда печатда Кьуьчхуьр Саидан къуччагъвиликай, кьисасчивиликай вучиз ятIани кхьенач. Заз чидайвал, ашукьдин биографиядик синих, рехне кутаз кIан тахьай­ви­ля­й­ я жеди. Амма им рехне кутун туш, адан кьи­­сасчивал, хандиз вичелай алакьдай кьван зиянар гун женгчивилиз, уьтквемвилиз хас де­лил я. Хандиз ам такIан хьунин сирни гьана ава.

Инал заз дуьньядин машгьур кьве арифдардин келимаяр рикIел хкиз кIанзава. Арис­тотела лагьанай: “Хъсан кар авун патал вич хаталувилик кутун, я адахъай кичIе та­хьун — им викIегьвал я, гьа ина жуьрэтлувални ава”. В.Белинскийди кхьенай: “Баркаллувилин вири жуьрейрикай виридалайни тарифлуди, зурбади ва маса къачуз тежерди халкьдин патай къазанмишзавай баркаллувал, кIани­вал я”.

Алирза Саидова къейд авурвал, “Кьуьчхуьр Саидан поэзиядин пайдахдал “я ажал, я азадвал!” кхьенвай”. Эхь, ада халкьдин ­игь­­­тияжар, мурадар, итижар патал вичин уьмуьр, са куьнуьхъайни кичIе тахьана, хата­лувиликни кутуна, халкьди ам, виш йисар алат­наватIани, баркалла алаз вичин рикIе хвена, хуьзва.

Ашукьдин чи гъиле гьат хъувунвай ва ктабда гьатнавай эсеррихъ галаз таниш хьайи­ла, чин кьун тавуна, хиве кьуниз мажбур жезва: икьван гагьда чи алимрин, литературоведрин, критикрин арада тестикь хьанвай “Етим Эминал къведалди лезги чIалал теснифай шаирар хьайиди туш” лугьудай ихтилатдин метлеб квахьзава. Саида вичин эсерар лезги чIалал теснифзавай ва халкьдин арада лугьузвай: мехъеррик, межлисра, мелерик, ашукьрихъ галаз тешкилзавай бягьсера. Ада жемятдиз хандин, адан жаллатI­рин вилик гардан кIир тавуниз лезги чIалалди эверзавай. Къе чна гьар са камуна ишлемишзавай эдебиятдин чIалалди.

Идан гьакъиндай профессор Ражидин Гьайдарова кхьенай: “Кьуьчхуьр Саидан яратмишунрин чIала сифте яз, фольклордилай тафаватлу яз, литературадин чIалан бинеяр гьатна. Адан яратмишунрай чаз лезги литературадин чIалан бинеяр аквазва”.

1948-йисуз 5-классар патал акъуднавай “Литературадин хрестоматия” учебникда Ме­гьамед Гьажиева “Кьуьчхуьр Саид” макъалада кхьенва: “Шаирди вичин лезги чIалар гьа и гьарфаралди (араб алфавитдин гьарфаралди) кьилди дафтарра кхьиз хьана лугьуда…”. Вичин чIалар дафтарриз кхьин хъийизвай делил шаирдин “Им кьисмет я” шиирдайни тестикь жезва.

Сурхай хандин пехъи кафтар,

Къакъуднава завай дафтар…

“Лезгийрин шииратдин вилик Кьуьчхуьр Саидан лайихлувилер зурбабур я. Ада лезги­ чIалалдини поэзиядин магьирлу эсерар тесни­физ жедайди успатна”, — кхьенай чи классикрин­ яратмишунар ахтармишай Агьед Агъаева.

Чи эдебиятдин рекьяй пешекарар я лугьуз­­вай са бязибуру Етим Эминал къведалди яша­миш хьайи шаирриз чидайди пайгъамбаррин, шейхерин, ханарин, беглерин тарифар авун тир лугьуз кхьизва, инал-анал ра­хазва. Кьуьч­хуьр Саидан яратмишунри гьа и фикирни ин­ка­р­зава. Эхь, адахъни ислам диндин, шариат­дин къанунрал амал авуниз, дин хуьниз талукь­ шиирар ава. Гьа са вахтун­да михьи муьгьуьббатдикай, лезги ди­шегь­лидин лайихлувилерикай, гуьрчегвиликай, инсанрин яшайишдикай, дуьньядин гьаларикай, тIебиатдин сирлу­виликай теснифнавай жавагьирарни ава эхир.

Юбилейдин мярекатдал Дагъустандин халкьдин писатель Абдуселим Исмаилова лагьай гафар тикрариз кIанзава: “Кьуьчхуьр Саида вичин эсерар хайи лезги чIалалди теснифна. Имни адан кьвед лагьай игитвал, халис ватанпересвал тир. Ам вири девирра чи халкьдин игитрин жергеда сифте чкадал хьун лазим я. Акьван чIавал­ди лезги чIалалди чпин эсерар яратмишай ксар чаз малум туш”.

Кьуьчхуьр Саид датIана кузвай чирагъ, ри­­кIериз чим гузвай нур, абур, дамах, камал, чи руьгьдин къеле я, ам гьамиша рикIера хуьн чи ва къвезмай несилрин буржийрик акат­зава­.

Нариман Ибрагьимов