ДАГЪУСТАН — ЦIИЙИ КАРХАНАЯР

Гила Дагъларин уьлкведин меркез алай чкадал 1844-йисуз урусри “Петровское” тIвар алаз военный укрепление эцигна. 1857-йисуз Петровскдиз шегьердин дережа гана ва адал Порт-Петровск тIвар акьалтна. 1921-йисуз шегьердиз Махачкъала тIвар гана. Ше­гьер Россиядин Федерациядин кьиблепата авай культурадин, экономикадин ва илимдин зурба центр я.

Дагъустан Республикадин меркез Махачкъала шегьер эхиримжи йиса­ра гьич садани гуьзлемиш тавур саягъда чIе­хи­­ ва гегьенш жезва. Гьи терефдихъ тама­шай­тIани, цавуз хкаж хьанвай автокранарни, цIикьвед-цIе­муьжуьд мертебайрин кIва­лер­ни, цIийи-цIийи туьквенарни, ресторанарни, мугьманханаярни, мехъе­рардай имаратар аквазва. Сел атана алахьзавай­ вацI хьиз, алахьзава­ шегьер, гегьенш жезва адан майданар, гьяркьуь жезва куьчеяр… Къенин йи­къан­ делилралди, Махачкъалада 800 агъзур­далай­ виниз агьалияр яшамиш жезва. Идани­ са кардин гьа­къиндай шагьидвалзава: мер­кезда кIва­лахдай чкаяр бул я ва гьавиляй не­­­инки са дагъвияр, гьакI республикадилай къе­цяйни азербайжанвияр, китайвияр, вьетнамвияр, корейвияр… иниз кIвалахун­ ва яшамиш хьун патал къвезва. Зегьметдиз къабил инсанрин чIехи пайни промышленностдин карханайра, эцигунрал, алишверишдин, яша­йишдин рекьяй къуллугъдай идарайра кеспидик ква.

Эгер базардин экономикадин реформайрив эгечIай йисарикай рахайтIа, меркездин промышленностдин ва эцигунардай карханайрин кIвалах кьена. Приватизацияди гьере­катдик кутур инсанрин иштягьар акьван ачух хьана хьи, абуру, чпин гъиле гьатнавай, гьу­кум­дин гуьзчивиликай хкатна лугьуз­, агъзурралди инсанри зегьмет чIугвазвай карханаяр­ акъвазарна, цехар агална ва абурун ие­сивал­ни хъувуна. Пакадин йикъахъ инанмишвал аваз зегьмет чIугвазвай агъзурралди­ пе­ше­карар, устIа­рар, фялеяр бейкарриз элкъвена­. Са ра­хунни алач, ихьтин шартIара ше­­гьердин экономика, яшайиш, культура вилик тухуз же­да­­чир. Промышленностдин карханаяр кIевяй акъуд ва абурув тамам къуват­ралди кIвала­хиз­ тун тавунмаз шегьердин эко­номика пайгардик кутаз жедачир. Эгер эконо­ми­ка кесиб ятIа, агьалийрин яшайишни юх­сул­­ди жеда. Промышленностда аквадай хьтин дегишвилер тун ва производстводин бе­­гьерлувал хка­жун патал вири карханайрин коллективриз экономикадин сад хьтин шар­тIар тешкилна, инвестицийрин, налогрин­, таможнядин, къиметрин бегьерлу политика кардик кутуна кIанзавай. Махачкъала шегьер­дин­ админи­страцияди гьа и жуьреда кIва­ла­хиз, цIийи карханаяр ачухиз, инвестицияр жа­гъуриз, карханайрин регьберривай производство ге­гьеншарун, цIийи шейэр акъудун исте­ми­шиз кIва­лахна. Герек чкайра карханайрин регь­берарни дегишарна. Нети­жада разивалдай крар­ни арадал атана. Къе Махач­къала­дин карханайри гзаф кьадарда шейэр акъуд­зава, вири де­ре­­жайрин бюджетриз миллион манатралди пулар гузва, 2016-йисуз абуру 11,3 млрд ма­нат­ тешкилна, къазанжияр къазанмишзава.

Алай аямдин технологияр кардик кутунал ва цехра гьазурзавай виниз тир еридин продукциядал гьалтайла “Авиагрегат” акционервилин общество тафаватлу жезва. Виликан машинар акъуддай завод тир ина эхиримжи цIуд йисара къецепатан уьлквейрин муьштерийрин арадани чка кьунвай, масанра акъудзавай гьахьтин жуьредин шейэрилай са куьналдини усал тушир продукция акъудзава. Ам Россияда ва СНГ-дин уьл­квей­рани авиациядихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре шейэр гьазурзавай чIехи карханайрикай сад я. Абурук­ самолетриз ва верто­летриз талукь ихьтин затIар акатзава: цIуд жуь­редин гидроподъемникар, летчик авачиз цавай фидай аппаратриз талукь тадаракар, электрогидроустановкаяр, водоспиртозаправщикар, трапар, чархар алуддай, дегишардай тадаракар, электролебкаяр, пилотрин кабинайрин дапIарар, летчикар къутармишдай аппаратар.

Ина уьлкведа ва дуьньяда сифте яз надир алат — автомобилрин рулдиз регьбервал гудай электроусилитель туькIуьрна, акъуд­на­. ГьакI ВАЗ-2123, 1119, 2110, “Москвич”, “Уаз” маркайрин автома­шинар, газдин промышленность патални шейэр акъудзава. Заводда тежрибалу, бажарагълу пешекарри, технологри, инженерри, устIарри зегьмет чIуг­вазва ва къенин юкъуз базарди истемишзавай виниз тир еридин шейэрни теклифзава. Эхиримжи пуд йисуз абуру гьасилзавай продукциядин кьадар 3,5 сеферда артухарна. Са шумуд виш миллион манатдин къимет авай продукция гьасилна. Шегьердин, республикадин ва федеральный бюджетриз чара авур налогрин кьадарарни артух хьана­.

Мегьамед Гьажиеван тIварунихъ галай завод меркездин промышленностдин куьгьне карханайрикай сад я. Инани дегишвилер (пис патахъ) кьиле фена. Зурба це­­хар пайи-паярна, гъвечIи карханайриз элкъуьрна. ЯтIа­ни дирекцияди завод хве­на ва ада яваш-яваш вичин луварни ахъай хъийиз­ва, жуьреба-жуьре хилериз герек мал акъуд­зава. Сифте нубатда, целай фидай гимияр ва ги­мияр расдай, цIивиндин, эцигунрин про­мыш­ленность, хуьруьн майишат патал элек­трогидравлика­дин рулевой машинар, жуьреба-жуьре насосар, ГЭС-риз, ТЭЦ-риз ге­рек та­даракар, нафт ва газ гьял­завай заводар патал трубопроводный арматураяр, кIани патахъ кьвечIилариз жедай металлдин шлангар, халкьди ишлемишдай метягьар. РД-дин Кьил Р.Абдулатипован теклифдалди гила завод шегьердин юкьва амукьдач, ам Каспийск шегьердин мулкунал ахкъуддайвал я.

“Эльдаг” ОАО 1984-йисуз кардик кутур кар­хана я. 1994-йисуз ам акционервилин обществодиз эл­къуьрна. Ам Россияда микроэлектроникадин ва полупроводникрин тадаракар акъудзавай кар алай заводрикай сад я. Исятда адан цехрай электронный техникадин, яшайишдин ва промышленный электроникадин шейэр акъатзава. Абурук крис­тал­­лар, биполярный транзисторар, чахмахдин диффузионный пластинаяр, пластмассдин шейэр ва гьар са карда герек къвезвай тадаракар акатзава.

Базардин экономикадин шартIарал амална, маса заводрин продукциядихъ галаз бягьс чIуг­вадай, муьштерийриз игь­тияж авай шейэр акъудун патал “Сапфир”, “Дагпродмаш”, “Металлист”, “Шуьшедин чIу­нарин завод”, “Дагтелекомс” ОАО-рин, сепараторар акъуддай, “Модуль” НПО-дин коллективрини зегьмет чIугвазва. Абурун цехрай яргъара авай тадаракар радиотехнический къайдада идара ийидай системаяр, автоматический радиопеленгаторар, сепараторар, ширеяр, повидлояр ва маса затIар ргадай котелар-чанар, сварка ийи­дай аппаратар, кIарас гьялдай станокар, кIа­расдин шейэр, офисар, яшайиш патал мебель, ракьун затIар, радиотелеаппаратар акъатзава.

Эхиримжи йисара меркезда “Алмар Каспиан” ЗАО, “Мараби”, “Дмитров кабель”, “Кристалл-сити”, “Фотон”, “Тюбе” карханаяр ишле­мишиз вахкана. Шегьерда алава яз кIва­лах­дай 1600 чка тешкилна­.

Алатай йисуз, санлай къачурла, меркездин про­мышленностдин карханайри 52,4 миллиард ­манатдин къимет авай продукция акъудна. 2012-йисалай карханайри акъудзавай продукциядин кьадар 2,2 сеферда артух хьана. Ихьтин нетижаяр оборонадин заказар гзафарунихъ галаз ала­къалу я. 2015-йисав гекъигайла, 2016-йисуз оборонадин заказрин кьадар 82,7 процентдин виниз акъатна.

Меркездин промышленностдин къурулушда недай-хъвадай шейэр акъуддай карханайрини аквадай хьтин чка кьазва. Пайгардик кваз кIвалах­за­вай­бурук Махачкъаладин некIедин завод (гила ОАО) акатзава. Ада са­ки 40 йисуз шегьерэгьлияр некIедин продуктралди таъминарзава. Алай вахтунда карханадин цехра цIийи, бегьерлу, алай аямдин тадаракар эцигнава. Аялар патал продукция акъуддай цех ачухнава. НекIедикай муьште­рийри истемишзавай жуьреба-жуьре ­шей­эр хкудзава ва абур къулай къапариз цана, теклифзава. Гьар юкъуз заводди 6-8 тонн нек гьялзава. Туьквенриз агакьарзавай про­дукцияни виниз тир еридинди жезва ва ам яр­гъал­ди дезгейрал аламукьни ийизвач. Ина гьам чIехибурун ва гьам гъвечIибу­рун хуквадив, ратарив къайдадик кваз кIвалахиз тазвай, зиянлу микробар тергзавай “Би­фидок” акъудзава. Махачкъаладин некIедин заводдин морожениярни йисалай-суз гзаф жезва.

Шегьердин фан заводри, булкайринни ши­рин затIарин комбинатди, “Тарки-Тау”, “Шамхалхлебопродукт”, “Коптильно-маринадный комбинат”, “Порт-Петровск”, “Дагъус­тандин хладокомбинат”, “Старт”, «Минеральный ятарин завод” ОАО-йри, “Чехиррин завод”, “Денеб” ГУП-ри экономика вилик тухуник, 800 агъзур агьали гьар юкъуз недай-хъвадай шейэралди таъминаруник еке пай кутазва. Мисал яз, 2-нумрадин заводди суткада 35-40 тонн фу, 12 тонн булкаяр, тоннралди печенияр, макаронар чразва. Абур Россиядин базарризни акъатзава.

Гьелбетда, меркездин вири карханайри пайгардик кваз, къазанжияр къачуз кIвалах­за­­ва лугьуз жедач. ЧIехи пай шегьерэгьлийриз чизвай якIун комбинатдин варар агална са шумуд йис тир. Анжах­ гила ана са вуч ятIа­­­ни ийизва. Лап фадлай кардик квай ва куьгьне карханайрикай сад тир балугърин консервиярдай комбинатни амач. “Тарки-Тау” ОАО-ни (виликан кондитерский комбинат) чкIанва. Цехар, дараматарни пайи-паярна, вишелай виниз инсанарни кIвалахдилай чукурна, абур акционерар тиртIани.

ЦIийи карханайрикай рахайтIа, исятда минеральный ва ширин ятар къапариз цазвай карханайрин кIвалахар вилик физва. Абуру базарарни, туьквенарни чпин продукциядив ацIурзава. Гзаф вахтара муьштерияр алцурарни ийизва. Бутылкайрин, баклашкайрин винел патар гуьзел этикеткайралди чIагу­риз, къене пата ерисуз ятар цазва. Гьа ихьтин жуьредин татугайвилериз чехирардай, пиводин, эрекьрин заводрини рехъ гузва. Муьштерияр бул тирвиляй, гуьзчивалзавай органри вилик пад кьан тийизвайвиляй абуру чпин нагьакьан крар давамарзава.

Санлай къачурла, меркездин промышленностдин карханаяр алай вахтунихъ галаз камар къачуз­ алахъзава ва абурун коллективар шегьердин юбилейни хъсандиз къаршиламишиз гьазур жезва.

Нариман Ибрагьимов