Инсандилай жаванзамаз рикIиз кIани, руьгь тухардай пеше хкягъиз алакьунилай гзаф крар аслу я, гьакI хсуси уьмуьрни, обществода кьадай чкани, кIвалахдин рекьяй агакьдай дережани, зегьметдин нетижани. Юкьван школа куьтягьзавай Селимова Этэри, чешне къачудай мисалар къваларив гвайтIани, кIеве гьатна. Ери-бине Гилидилай тир адан буба Буньямудина медицинадин училище, Дагъустандин пединститутдин филологиядин факультетни куьтягьнавай. Адан кIвалах къайдаяр хуьдай­ органрихъ галаз алакъалуди тир. Диде Перизат­ Гьажимурадовнади акушер-гинеколог яз Ах­це­гьа, Белиждин поселокда, Махачкъала­дани зегьмет чIугуна. Тарсар гузвай, чешне къачудай муаллимарни авай. Дидеди ара-ара, Этэриди медицина хкягъуникай къурху аваз, эзбердай:

— Чан руш, ваз аквазва, зи кIвалах гьикьван четинди, жавабдарди ятIа. Гьавиляй жув са регьят пешедин иеси  хьухь. КIвале хизандихъ, аялрихъ галаз гзаф вахт акъуддайвал.

— За гьар сеферда, «хъсан я, диде», лугьуз, ам секинардай. Дидеди акI лугьунихъ себебни авай. Чун Ахцегьа яшамиш жезвай вахт тир, — рикIел хкизва Этэри Шихамировади (Селимовади). — Райондин больницадин акушер-гинеколог тир диде чаз, аялриз, лап тIимил аквадай. КIвалахдин йикъан вахт больницада акъудай диде, йифен гьи вахтунда хьайитIани, «Тади куьмекдин» машин атана, дагъдин хуьрериз тухудай. Аялар хазвай ва кIеве авай дишегьлийриз куьмек гуз. Рекьер авачир хуьрериз арабада аваз, яцар квай алерраллаз, балкIандаллаз фейи вахтарни хьана. Марфари, селлери рекьер, муькъвер тухвана, фейи чкайра кьвед-пуд юкъуз амукьай дуьшуьшарни хьана. Чун, сад-садалай гъвечIи кьуд аял, «диде-диде» лугьуз эвериз гагь шехьиз, гагь куьчедиз физ-хквез жедай. Гьа и кардайни заз дидедин духтурвал такIан хьанвай. Гьавиляй, гъиле аттестат гьатнамазди, дидеди зун Дагъустандин госуниверситетдиз тухвана ва лагьана:

— Жуван рикIиз хуш авай факультет хкягъа. Чна гьаниз ви документарни вугуда.

— Еке зал гадайривни рушарив ацIанва. Гзафбур шад я. Рахазва, хъуьрезва. Сада-садавай, гьи факультет хъсан ятIа лугьуз, хабарар кьазва. Тарихдин, алишверишдин, юридический, экономикадин факультетриз документар кьабулзавай столрихъ еке учирар гала. Филологиядин, биологиядин, географиядин факультетар хкязавайбурни тIи­мил туш. Заз лагьайтIа, са факультетни хуш авач.

— Диде, — лагьана за, — хъша, зун университетдик экечIдач.

— Вучиз, я чан бала? Килиг, гьикьван факультетар аватIа.

— Ваъ, ваъ, диде, заз абур садни хуш атанач. Хъша.

— Хъсан я, хъфида чун. Бес вуна кIел­дачни? Ви фикир вуч я?

— Зун меддик экечIда.

— Мединститутдик?

— Эхь, чан диде, гьаник. Инаг акурла, за кьатIана хьи, ви пешедилай хъсанди авач. Зазни инсанар сагъар хъийиз кIанзава.

— Эгер ам ви рикIин эвер гун ятIа, ша, чун мединститутдиз фида.

Им 1988-йис тир.

– Этэри Буньямудиновна, ихьтин­ кар авуниз вун, белки, филолог буба­ди вичин пешедай кIвалах тавуни маж­бур­натIа?

— Чидач, валлагь. Дахдин сифтегьан пешени медицинадихъ галаз алакъалу тир кьван. Школадани ада кIвалахайди я. Ам туьнтвал квай, гьахъсузвал, надинжвал эхиз тежедай инсан я. Ада чаз ахъаяйвал, нубатдин са тарсуна доскадал предложение кхьидайла, са ученикди вич цIапандай яналда. Садлагьана элкъвейла, вичиз цIа­пан партадин кIаник чуьнуьх хъийизвай гада акуналда. Ажугъ, хъел лап туьтуьнихъ кьван атана. Исятда фена, и кьин тавур баладиз муаллим цIапандай ягъун гьихьтин кар ятIа чирда лагьана, гададин патав агакьдалди кьве кам амаз, вич акъвазналда. Гададик кичI акатна адан чиниз лацу ранг яналда. Аялар вири вичиз килигзавалда, кисна, къалабулух кваз, яраб ина вуч жедатIа лугьудай къайдада. Дахди вичин хъел элекьарна, гададивай цIапан вахчуна, адаз «инсан кьулухъай ягъун­ итимвал туш» лагьана.

Вичикай надинж, гьаясуз аялриз зиян хкат тавун патал дахди школада кIвалах хъувунач…

Къайдаяр хуьдай органрин офицердихъ­ галаз хизанни гагь саниз, гагь масаниз акъат­на. Сад лагьай классдиз Этэри­ Белиж­дин 2-нумрадин юкьван школада фена­. Ахпа Ахцегьа кIелна. Юкьван школа Махачкъалада куьтягьна. КIелиз, чирвилер арту­хариз, кардив рикIивай эгечIиз кIандай  Этэриди институт, ахпа интернатура куьтягьна. Педиатрдин пеше къачур руш меркез­дин аялрин 2-нумрадин поликлиникадиз­ рекье туна. Са шумуд йисуз духтур-инфек­циониствиле кIвалахай Э. Шихамирова (и вахтунда ам гъуьлуьк квай, са аялдин — хцин дидени тир) участокдин духтурвиле тайинарна. ЦIуд йисуз ам Редукторный поселокдин аялрин сагъламвилин къаравулда акъвазна. Диде-бубайри гъизвай начагъ аялар поликлиникадани кьабулиз, кIвалеризни физ,  азарлу аялриз куьмекна. Поселокдин гьар са магьле, куьче, гьаят, гьакI гзаф кьадар диде-бубаярни адаз мукьувай чир хьана.

Э. Шихамировади 2013-йи­салай шегьердин 4-нумрадин аялрин ­поликлиникадин заведующийвиле кIва­лах­за­ва.

– Этэри Буньямудиновна, алай вахтунда куь поликлиникадихъ гьи­кьван аялар галкIанва? Поликлиника пешекар вири духтурралди таъмин яни? — хабар кьуна за.

— Чи участок лап екеди я. Сад лагьай Петрдин проспектдин бинедилай — муькъвелай Каспийск шегьердин сергьятдив агакьдалди авай мулкунал яшамиш жезвай вири аялар чи духтуррин гуьзчивилик ква. Турали, ЦIийи Хушет поселокра авайбурни. Эгер цIуд йис идалай вилик аялрин кьадар 10 агъзур тиртIа, къе 30 агъзурдалай алатнава. Эхиримжи йисара гьам Редукторный, гьам муькуь поселокрани хкажнавай гзаф мертебайрин кьакьан кIвалерин кьадар 2-3 сеферда артух хьанва. Гьа са вахтунда поликлиника гьа виликан дараматда ама. Дарни я, духтуррин кабинетрихъ учирарни, диде-бубаяр инжиклуни жезва. ЯтIани кIвалах акъваззавач. Гьар са духтур, медсестра аялрин сагъламвилин къаравулда акъвазнава.

Коллектив чи гъвечIиди туш. 65 духтурдини 85 медсестради, ял ядай йикъар квачиз, кефияр авачир ва начагъ аялар кьабулзава. Поликлиникадихъ педиатрдин кьве, пешекарар духтуррин са ва школайра кIел­завай ва школадиз фидай яш тахьанвай аялрин са отделение ава.

– Диде-бубайривай ван хьайивал, поликлиникада са бязи пешекар духтурар, мисал яз, эндокринолог, невролог авач лугьузва.

— Алай вахтунда чахъ вири ава: эндокринологни, неврологни ва амайбурни.

Авайвал лагьайтIа, духтурриз, медсест­райриз кIвалахиз четин хьанва. Педиатрдин гуьзчивилик квай гьар са участокда 2000-дав агакьна аялар яшамиш жезва. Гьар са педиатрди, нормайрал асаслу яз, 800 аялдиз къуллугъ авун лазим я. Гьакъикъатда лагьайтIа, абурал гзаф ацалтзава.

Эгер ЦIийи Хушетда поликлиника, я та­хьайтIа, чи филиал ачухнайтIа, гьам чи коллективдиз, гьам диде-бубайризни аялриз регьят жедай. Аэропортуниз физвай шегьредин къерехра арадал атанвай магьлейрин аяларни патав гвай чкадиз тухудай. Ана поликлиника кардик кутада лугьудай  ихтилатар аваз са шумуд йис я, амма гафар гьа гафар яз амукьзава.

– Аялар гзафни-гзаф гьихьтин азаррикди начагъ жезва?

— Гьа виринра хьиз, — сезондин азаррикди. Гатфариз, хъуьтIуьз, зулун эхиррайни мекьивилелай стIалжем жезва. Грипп (хума) акатзава. Гатуз аялар ратарин, руфунин азарри гьелекзава. Себебарни ава: емишар чуьхуьн тийиз незва, чиркин ятара, гьуьле эхъвезва, михьивилел, санитариядин истемишунрал амалзавач… И азарар адетдинбур я, лагьайтIани жеда. Абурун вилик пад кьадай, аялар азаррикай сагъардай тежрибани чахъ ава. Амма эхиримжи йисара кьил хкаж хъувунвай ярар, паротит, полиомиелит, коклюш азаррин вилик пад кьун лап четин хьанва. Ихьтин гьал арадал атунин тахсиркарарни диде-бубаяр я. Абуру чпин аялриз винидихъ къейднавай азарриз акси рапар ягъиз тазвач.

– Советрин вахтунда ихьтин къайда авайди тир: хуьрерин школайриз район­дин медицинадин идарадай духтурар къведай, ученикриз цIегьериз, (оспа), яра­риз (корь), тифдиз, дифтериядиз акси рапар ядай. Гьа къайдадикай гила вучиз менфят къачузвач?

— Суал хъсанди я. Жаваб, белки, квез хуш тежен. А вахтунда, диде-бубайривай хабарни такьуна, аялриз герек рапар язавай. Гьавиляй абур чун инал рахазвай азаррикди начагъни жезвачир. Белки, куьн агъадач жеди, цIуд йисуз за участокдин педиатр яз кIвалахна. Ярарик, цIегьерик, тифдик… аялар начагъ хьайи са дуьшуьшни рикIел аламач. Исятда гьар юкъуз чи духтуррин патав ярарик начагъ жезвай аялар гъизва. Абурун 90 процент рапар ягъ тавунвайбур я. Россиядин Гьукуматдин къарардалди, чаз диде-бубадин ихтияр авачиз рапар ядай ихтияр авач. Школайра, аялрин бахчайра чи духтурар, медсестраяр ава. Абуру чпин везифаяр тирвал тамамарзава. Амма диде-бубайрин аксивили, авамвили, веледрин сагълам гележегдикай фикир тавуни чIуру нетижайрал гъизва.

2022-йисуз паротитдик 312, 2023-йисуз 489 аял начагъ хьана. Шаз ярарик начагъ хьуникди аялрин 2 бахча агална. 2022-йисуз дифтериядиз акси рапар 24 агъзур аялдиз янач. Коклюшдик азарлу жезвай аялрин кьадар 5 сеферда гзаф хьанва. Столбняк азардини кьил хкажзава. Нелай, квелай аслу ятIа чидач. Республикадин жегьил диде-бубаяр ахьтин фикирдал ала хьи, аялриз рапар ягъун хаталу, зиянлу кар я. Гьелбетда, им тапарар, ягъалмишвал я. Хайи аялар роддомда амаз, абуруз чахуткадиз ва гепатитдиз акси рапар язава, и азаррикди аялар начагъни жезвач. Гьайиф хьи, ярарик, полиомиелитдик аялар кьейи дуьшуьшарни ава.

Са чIурувал мадни къейд ийиз кIанзава. Гьукуматдин аялрин бахчайри кьабулзавай аялрин сагъламвал тестикьарзавай документар истемишзава, хсуси ксари ахъайнавай бахчайри — ваъ. Абуру прививкаяр тавунвай, начагъвал квай аяларни кьабулзава­. Нетижада маса аялрикни азарар акатзава

– Ихьтин са месэладикайни рахаз кIан­­зава. Диде-бубайри наразивалзавай­вал, куь духтурри начагъбур, ахтармишиз, азар чириз, медицинадин хсуси ида­райриз ра­къур­зава лугьудай гафар дуьзбур яни?

— Поликлиникадин талукь аппаратар (УЗИ, рентген, томограф) къайдадик квачирла, ракъурзава, анжах ФОМС-дин къаюмвилик квай, яни махсус икьрардин бинедаллаз, пулсуз ахтармишдайвал. Ихьтин дуьшуьшар тек-бир жезвайди я.

– Диде-бубайрин патай арза-ферзе гзаф жезвани?

— Духтуррин кIвалахдилай — ваъ, чун авай шартIарилай — эхь. Чазни, диде-бу­бай­ризни регьят хьун патал виликамаз учир кьунин къайда кардик кутунва. Вири­ делилар компьютерра гьатзава. Амма абур гьамиша къайдадик жезвач. Мукьвал-мукь­вал эквер хкадарзава. Чарарихъ галаз­ кIва­лахунни гзаф хьанва. И мукьвара РФ-дин Гьукуматдин Председатель Михаил Мишустина  муаллимрал илитIнавай алава ва герексуз пар беябурчивал, къайдасузвал тирдакай лагьана. Менфятсуз гьахьтин пар — вахт къа­къудзавай, чунни, начагъбурни инжиклу ийиз­вай крар чазни ава.

Гьелбетда, гъавурда ава, вири крар ри­кIиз кIанивал жедайди туш. Идан гъавурда диде-бубаярни акьуна кIанда. Вахт четинди я. Поликлиникадин вири коллектив начагъ аялрин кьадар тIимилариз, чи патав къвезвай аялриз вахтунда килигиз, дуьз диагноз эцигиз, диде-бубайрихъ галаз дуьз рафтарвал ийиз алахъзава. Невролог Магьмудова Зумруд, педиатр Алиева Зарема, педиатр Мегьамедова Анисат, отделенидин заведующий Амаханова Фатханум, зи стха Маратан руш эндокринолог Карина тежрибалу, чпин кIвалах хъсандиз чизвай, аялрихъ  галаз хуш ратфарвал ийизвай пешекарар я.

Нариман  Ибрагьимов