РИКIЕЛ ХКУНАР

1951-йисан апрелдилай 1964-йисан октябрдалди зун ВЛКСМ-дин жергейра хьана. Жуван зегьметдин рехъ за 1955-йисан сентябрдиз Кьасумхуьруьн 7 йисан школада (гилан 2-нумрадин юкьван школа) старший пионервожатыйвал авунилай башламишна.

Са йис арадай фейила, зун комсомолдин Кьасумхуьруьн райкомдин школайрин отделдин заведующийвиле тайинарна ва бюродин членвилени хкяна. ВЛКСМ-дин райкомдин бюродин къарардал асаслу яз, за райондин 56 школада муаллимринни ученикрин комсомолдин организацийрин ва пионеррин дружинайрин кIвалах, гьакIни райондин пионерринни школьникрин кIвалин кIва­лах тешкилун, алакъалу авун, абуруз методикадин  ва маса куьмекар гун лазим тир.

Чи кIвалах командировкайрихъ галаз алакъа авайди яз, чун мукьвал-мукьвал хуьрериз фидай. Чи къуллугъчийрихъ хсуси транспорт авачир, чна дуьшуьшдай ацалтай улакьрикай менфят къачудай, я тахьайтIа, хуьрериз чун кIва­­­­чи-кIвачи фидай. Четинзава, галатзава лугьуз, шел-хвалдайбур чи арада авачир.

За ВЛКСМ-дин райкомда кIвалахдай йисара лишанлу хейлин вакъиаярни хьана. Мисал яз, чи несилдин рикIелай 1957-йисан гатуз Москвада кьиле фейи жегьилринни студентрин Вирисоюздин фестиваль алатдач. Фестивалда чи рай­­­ондайни пуд касди иштиракнай. А йисара райондин жегьилрин иштираквал аваз комсолдин мехъерар, ПIиний­рин (КIару) ва Цуькверин суварар, концертар, спортдин акъажунар, жуьреба-жуьре гуьруьшар, субботникар ва маса серенжемар гзаф гурлудаказ кьиле фидай.

1957-йисан октябрдилай 1961-йисан сентябрдалди ВЛКСМ-дин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарви­ле К.Исабегова кIвалахна. Ам ВЛКСМ-дин ЦК-дин патав гвай школадиз кIелиз ракъурайдалай гуьгъуьниз 1961-йисан 20-сентябрдиз ВЛКСМ-дин райкомдин пленумдал и къуллугъдал зун тайинарун теклифна.

Гьа икI, зун райондин комсомолдин организациядин кIвалах бажармишунив эгечIна. За райкомдин къуллугъчийрин фикир эвелимжи нубатдин везифаяр кьилиз акъудунал желбна. Чи хиве райондин комсомолдин организацийра гьахъ-гьисабринни сечкийрин компания тухунин везифани авай. Чна ам агал­кьун­ралди кьилиз акъудна. 1961-йисан ноябрдиз райондин комсомолдин гьахъ-гьисабдинни сечкийрин конференция кьиле фена. ВЛКСМ-дин цIийиз хкянавай райкомдин тешкиллувилин пленумдал ВЛКСМ-дин обкомдин патай атанвай векил  Ибадулагь Тагьирова (а чIа­вуз ам ВЛКСМ-дин обкомдин секретарни тир) вичи ва гьакIни ВЛКСМ-дин обкомдин сад лагьай секретарь Г.Мегьамедова комсомолдин райкомдин сад лагьай секретардин къуллугъдал Аскерали Аскералиев хкягъун меслятзавайдакай лагьана. Адан теклифдиз конференциядин делегатри рейсадвилелди къуват гана. Гьа икI закай 1961-йисан ноябрдиз Кьасумхуьруьн райондин комсомолдин организациядин регьбер хьана. Чна, комсомолдин работникри, гузвай теклифрин тереф чка-чкада хуьзвай, инсанри ва партияди чаз ихтибарзавай. Чунни абурун ихтибар гьахъдиз акъудиз алахъзавай. Ихьтин шар­тIара чаз усалдаказ кIвалахдай ихтияр авачир. Партиядин гьар са тапшуругъ чна вахтунда, ери аваз кьилиз акъудзавай. Идалай гъейри, чна багълар, уьзуьмлухар кутунин, бегьерар кIватI хъувунин карда майишатриз куьмекар гузвай, малдарвилин фермайри, чуьлдин бригадайра зегьмет чIугвазвай, художест­венный самодеятельностдин кIвалах тешкилзавай, спортдин акъажунар ва жегьиларни школьникар патал маса серенжемар кьиле тухузвай.

РикIел аламайвал, ВЛКСМ-дин райкомдин нубатдин гьар са пленумдилай ва я комсомолдин активдилай гуьгъуьниз райондин производстводин кIва­лах­­­ра­ комсомолдин гел тун адетдиз эл­къвен­вай. ИкI, пленумдилай ва я со­ве­­­ща­­ниди­лай гуьгъуьниз, кьиле сад лагьай секретарь аваз, комсомолдин работникар майишатриз фидай, рекьер къайдадиз гъунин, клубар, школаяр, спортдин имаратар ремонтунин крара иштиракдай. Вири кIвалахар чна гуьгьуьллудаказ, гьакъисуздаказ, шефвилин куьмек гунин жуьре­да ийизвайди тир. Райондин жегьилриз чизвай: комсомолрин иштираквал аваз кьиле физвай мярекатар анжах рахунралди сергьятламиш жезвач, а мярекатрилай гуьгъуьниз гьа­къикъи ва менфятлу крарни кьилиз акъуд­завай. Чаз партиядин райкомди иллаки секретарри ва отделрин заведующийри тайин тир куьмекар гузвай. Жуван кIвалахда за ВЛКСМ-дин райкомдин бюродихъ ва аппаратдин работникрихъ далу акалзавай.

А йисара фикир желбдай хейлин ва­къиаяр кьиле фена. ИкI, 1962-йисуз теш­киллувилинни пропагандиствилин ва майишатдин кIвалахда иштиракунин нетижайрай чи райондин комсомолдин организацияди республикадин районрин комсомолрин организацийрин арада сад лагьай чка кьуна. ВЛКСМ-дин райкомдин­ бюродиз ва, сад лагьай секретарь яз, зазни ВЛКСМ-дин обкомдин патай гьуьр­метдин грамотаяр гана, чи тIварар комсомолдин обкомдин Гьуьрметдин ктабда кхьена.

Ихьтин са кардикайни лугьуз кIан­зава. Кьасумхуьруьн райондин Герейханован тIварунихъ галай совхоздин комсомолринни жегьилрин багъманчивилин бригададин бригадир, ВЛКСМ-дин член Исакьова Рабият СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкяна. А чIавуз адакай хейлин газетра, гьа жергедай яз “Комсомольская правда” ва “Комсомолец Дагестана” газетра кхьенай, радиопередачаяр ганай.

Комсомолдин обкомди мукьвал-мукьвал жуьреба-жуьре семинарар, сле­­тар, курсар, тIвар-ван акъатнавай кса­­рихъ, тежрибалу работникрихъ галаз­ гуьруьшар тешкилзавай. Им чун лап хъсан пешекаррин ва организацийрин кIва­лахдин тежрибадихъ галаз танишарун патал ийизвай кар тир. Ихьтин мя­­ре­катар кьиле фидай чIавуз заз рес­пуб­­ли­кадин ВЛКСМ-дин, хейлин райкомрин ва горкомрин работникрихъ галаз мукьу­вай таниш жедай мумкинвал хьана­.

ХХ асирдин 60-йисара уьлкведин ва партиядин уьмуьрда хейлин дегишвилер хьана. Уьлкведин а чIаван руководитель Н.Хрущеван эмирдалди, 4-5 район санал­ агудиз, хуьруьн майишатдин управленияр тешкилна. Кьилди къачур­тIа, Кьасумхуьруьн управленидик 5 рай­он акатзавай (Кьасумхуьруьн, Мегьарамдхуьруьн, Хив, Агъул ва Кьурагь районар). Гьар са районда партиядин кьилдин райком ва комсомолдин райком туна. А райкомриз регьбервал гунин­ ва абурун кIва­лах гуьзчивилик кутунин макьсад аваз, КПСС-дин обкомдин пар­­­­­­торгдин ва ВЛКСМ-дин обкомдин комсоргдин аппаратар тешкилна. Партиядин обкомдин парторг КПСС-дин Кьурагь райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахзаваз хьайи Зейдулла Мегьтиевакай хьана, комсомолдин обкомдин комсоргвиле и цIарарин автор хкяна. Гьа икI, 27 йисан яшда аваз закай неин­ки Кьасумхуьруьн, гьакIни мад 4 район­дин жегьилрин регьбер хьана. Зун ВЛК­СМ­-дин обкомдин комсорг тир чIа­вуз чи управленидик акатзавай районра­ сад лагьай секретарарвиле кIва­лахна: Кьасумхуьрел — Альберт Кьасумова, Мегьа­рамдхуьре — Фахрудин Насрединова, Агъула — Къубай Къубаева, Кьура­гьа — Къурбан Муминова, Хивда — Сев­зи­­­хан Се­фиханова. Абур лап ви­жевай руководителар, жегьилрин тешкилатчияр тир. Чна сад лагьай секретаррихъ галаз­ сих алакъада аваз кIва­лах­завай, сада-са­даз куьмекар гузвай, ВЛКСМ-дин обкомди тухузвай вири серенжемра иштиракзавай.

ВЛКСМ-дин обкомдин комсорг тир чIавуз заз Дагъустандин делегациядик кваз Вирисоюздин кьве совещанида иштракдай мумкинвал хьана. Абур Дондал алай Ростовда ва Москвада кьиле фенай. А совещанийрал  хуьруьн майи­шатдихъ, кьилди къачуртIа, гьажи­бугъ­дачивал вилик тухунихъ галаз алакъалу месэлаяр веревирднай. Уьлкведин регьбер Н.Хрущева партиядин, комсомолдин вилик гьажибугъдайрин виниз тир бегьерар кIватI хъувунин везифа эцигнавай.

Гуьгъуьнлай маса жуьредин дегишвилер арадал атана. Партиядин обкомрин парторгрин ва комсомолдин обкомрин комсоргрин къуллугъар къуватдай вегьена. Анжах хуьруьн майишатдин управленияр амукьна. Идалай гуьгъуьниз З.Мегьтиевакай партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарь хьана. Ада заз ВЛКСМ-дин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвилин къуллугъдал хтун ва я та­хьай­­тIа партийный кIвалахрал элячIун теклифна. Амма 7 йисуз комсомолдин къурулушда кIвалахайдалай гуьгъуьниз за жуван асул пешедай зегьмет чIугун, яни педагогвилин кIвалахдал машгъул хьун кьетIна. Гьа икI, закай хуьруьн шко­­ладин директор, ДАССР-дин просвещенидин министерстводин инспектор, республикадин школа-интернатдин директор, Махачкъаладин эцигунардай техникумдин общественный дисциплинайрай тарсар гудай муаллим хьана.  1975-йисан апрелдилай 2018-йисан июлдалди Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин учебно-методический кабинетдин заведующийвиле, ДИПКПК-дин, ДИРО-дин кафедра­дин заведующийвиле, доцентвиле кIва­лахна.

Аскерали Аскералиев,  Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим