2021-йисан 27-июндиз Мариф Жамединович Къадимова и дуьнья терк1 авуна лагьана хабар агакьайла, за интернетдин са чина ихьтин гафар кхьенай:
«Парабуру фикирзава хьи, зун жуван гьакъиндай лап хъсан фикирдал алай кас я лагьана. Мумкин я. И кар гьикI яз хьайитIани, зун чарадан лайихлувал аквадай ва кьабулиз жедай инсан я, гьакI хьайила, за хиве кьазва: чавай къакъатайди залай хъсан кас тир. Адан секинвили, гьар са кар фагьумна ийидай хесетди, сабурлувили, вич рахазвай касдилай аслу тушиз, адав рахунив гьуьрметдивди эгечIуни гьамиша зак хуш гьейранвал кутадай…».
Зун патал, са шакни алачиз, ам и дуьньяда кьериз-цIаруз гьалтдай, вичин тIварунихъ «муаллим» гаф галкIурна, рикIел хкуниз лайихлу инсанрикай сад я.
ГьакI ятIани, и йисан сифте кьиляй «Лезги газетда» чи литературадин 2024-йисан календарь ва ам туькIуьрай ксарин рикIел Мариф муаллимни хтанвайди акурла, зак са жуьредин къалабулух акатна.
Са патахъай, ам литературадиз вичин яш пудкъад йисалай алатайдалай кьулухъ атана, гъвечIи кьве ктаб — лезги чIалалди «Тарни тIвар» ва урус чIалалди «Жизни живые метки» тIварар алай — чапдай акъудиз агакьай кас тир. Къенин юкъуз, чахъ еке тIварар къачунвай литераторар пара авайла, мумкин я ам лезгийрин чIехи паюниз литератор хьиз чирни тахьун. Гьелбетда, адан ктабрин кьадарни пара туш. Амма, муькуь патахъай, а ктабра автордин кьетIен ва гуьрчег хатI ава, абур, лезги чIалалди хъсан литература кIелиз кIан хьайила, рикIел хкведайбур я. Ам пара бажарагълу, чешнелу къилихрин ва камаллу, анжах са ихьтин вичин ерийриз килигна, тIвар рикIел хкуниз лайихлу итим тир. Зи фикирдалди, чна сифтени-сифте гьахьтин ксарикай газетра кхьин ва кутугай чкайрал ихтилат авун герек я.
Адан уьмуьрдин рехъ зегьметдал рикI алай, кьиле акьул авай, намуслу инсандин рехъ тир. Вичин ери-бине дагълух Чеперин хуьряй ятIани, адаз 1954-йисан 26-мартдиз Азербайжанда авай Геокчай шегьерда дидедиз хьун кьисмет хьана. А вахтунда адан буба Жамедин, Бакуда муаллимрин курсар куьтягьайла, кIвалахиз гьа шегьердиз ракъурнавай. ГъвечIи Марифан вад-ругуд йис хьайила, чепиви Жамедин вичин хизанни галаз хайи хуьруьз хтанай. Геокчайдай бубайрин ватандиз хтай вахтар Мариф муаллимди вичи, адалай кьулухъ са кьадар йисар алатайла, икI лугьуз рикIел хкидай:
«Зун вад-ругуд йиса авай аял тир. А чIавуз чи хизан чIехи бубайрин макан тир Чеперин хуьруьз Азербайжан патай хтайди я. А чIавуз зи бадейрикайни чIехи бубайрикай амайди са чIехи буба — дидедин буба тир. Буба, кьилел чичIинин бармак алаз, къуьнерихъ кавал галаз, акъажна къекъведай. Вични гьамиша кардик кваз жедай. Ам винелай гзаф гьайбат авай, векъи инсан хьиз аквадай. Зи рикIиз бубадин патав эгечIиз кIанзавай, амма, вучиз ятIани, чIехи буба яргъай акунмазди, зун дидедин патав катдай.
Ингье гатфарин йикъарикай са йикъан нисиниз мукьва зун куьчеда аялрихъ галаз къугъвазвай. Дидеди заз кIвализ фу нез эверна. Зун, гъилер чуьхвена, гурарай фад-фад хкаж хьана, садлагьана кIвалин юкьвал акъатна. КилигайтIа, чи хизан вири суфрадихъ гала, вини кьилихъни, хъуьцуьгандин винелай вичин кавал вегьена, чIехи буба ацукьнава. И вилик акъатай шикилди зун теспача авуна, жувакай хабар авачиз, за кьулухъди кам вегьена. Амма бубади лагьай «чан зи хтул, ша инихъ, бубадин къвалав!» гафари зун, кьил хкажна, адан вилериз килигуниз мажбурна. Заз а вилерай акур кIанивилинни дамахдин гьиссери зи рикIе мад са шакни тунач, зун, микьнатIисди хьиз, бубадин къвалав чIугуна. Бубади кавалдин пIипI ахъайна, зун вичин къвалав игисна ацукьарна. Заз мадни са гьихьтин ятIани хъсан гафар лагьана, суфрадал, зи гъил агакьдайвал, хуьрек агудна, бубади чIехибурухъ галаз ихтилат давамар хъувуна… Куьчеда кат-калтугна, галатна хтанвай аял, бубадин къулай къвалав, фу нез-нез, ахварал фена… Гьикьван вахт алатнатIа чидач, амма зун ахварай аватайла, зи бедендай хвешивилин шумудни са лепе фена. Вилер ахъа авурла, акур шикил ихьтинди тир: зун бубадин кавалдин пипIел къатканва, муькуь пIипIни са ни ятIани (якъин я, бубади вичи!) кIанивилелди зи винел вегьенва. КIвале касни авачир. Пенжердай ракъинин нурар аватнавай. За, къарагъна, айвандихъ гьерекатна… ТIебиат хважамжамдин рангарал къугъвазвай, ам атирдин нидини нуькIерин чIив-чIиври кьунвай. Аквар гьалдай, и мукьва лейсандин къвал къвана алатнавай, чIерейрикай тек-тек стIалар кIвахьзамай. За, айвандикай гъилер яргъи авуна, капарив са шумуд стIал кьуна, чин чуьхвена… Заз акI тир хьи, и арада тIебиатда къурмиш хьанвай сувар са ни ятIани Аллагьдивай зун паталди тIалабнавайди я…».
ЧIехи бубади ва тIебиатди Чеперин хуьре икI шаддиз кьабулай Мариф гьана школадиз фена. 1971-йисуз мектеб къизилдин медалдалди куьтягьайдалай кьулухъ, кIвале меслят хьана, ам Москвадиз рекье гьатна. Адан ният меркезда М.В.Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-дин механикадинни математикадин факультетдик, вичиз ана кIелзавайбуру «Мехмат» лугьудай, экечIун тир.
Советрин девирда «Мехматдик» экечIун ва ам куьтягьун вуч кар ятIа а девир такурбур гъавурда акьун патал а вахтара лайихлубур яз машгьур са бязи крарикай, гила зурбабур яз гьисабзавай крарив гекъигна, са-кьве гаф лугьун герек я.
Советрин девирда СССР-да физикадайни математикадай дерин чирвилер авай жегьилри кIелдай виридалайни зурба ва машгьур кьве чка авай. Гележегда физикар жез кIанзавайбур патал ахьтин чка Москвадин физикадинни техникадин институт тир, адал ана кIелзавайбурун арада «Физтех» тIвар алай. Математикадал рикI алай жегьилар патал ахьтин чка, гьелбетда, МГУ-дин «Мехмат» тир. А девирда «Физтехдин» ва я «Мехматдин» студентар хьун регьят кар тушир. Чун ягъалмиш жедач, эгер лагьайтIа: а вахтара «Физтехдик» ва я «Мехматдик» кIелиз экечIун къенин юкъуз «Forbs» журналда чапзавай миллиардеррин списокдик экечIунилай четинзавай.
«Физтехдикни» «Мехматдик» экечIиз ва иллаки а чкаяр куьтягьиз хьайи ксариз советрин девирда халкьдин арада авай гьуьрмет къенин миллиардерриз авай гьуьрметдилай пара тир. Вучиз лагьайтIа, а чкаяр акьалтIарзавай гьар са касди аял чIавалай чирвилер къачунин рекье еке зегьмет чIугуна, адахъ кьетIен бажарагъ хьана кIанзавай. Гилан миллиардеррин жергедиз аватун патал, адет яз, гьакимрин къваларив хьун ва, лазим хьайила, масабурулай кам яна физ алакьун герек я…
Чепер хуьряй Москвадиз атанвай жегьилди «Мехматдиз» имтигьанар вахкана, ам аник экечIна. Тарсар башламиш жедалди гьеле варзни зур вахт амай. Жегьил чепивиди, хуьруьз хъфена, вичин пад-кьил авуна, элкъвена Москвадиз хъфин кьетIна. Вич «Мехматдин» студент хьана, элкъвена хуьруьз хтай рекьикай Мариф муаллимди икI ахъайдай:
«Купейрин вагондиз билет къачуна, зун Махачкъаладиз рекье гьат хъувуна. Ростов шегьердилай алатайла, са яхцIур йисан яшара авай чеченви итимни чаз рекьин юлдаш хьана. А касдиз зун Дагъустандай я, лезги я лагьайла, и кар иер акуна, захъ галаз рикIивай таниш жез кIан хьана. Чун таниш хьана, ада яваш-яваш завай жузунар авуна: гьинай ятIа, чIехи-гъвечIибурукай, хуьрерикай, кIвалерикай. Эхирни и халуди зун и рекье вучиз авайди ятIа лагьана хабар кьуна. Зани зи сефердикай, университетдин механико-математический факультетдик экечIна хквезвайдакай лагьана. И эхиримжи ихтилатди итимдиз авур эсер квез акуна кIандай! Чеченви халудин кьулан тар акваз-акваз дуьз хьана, ада кьил виниз хкажна. И гаф ван хьайила, вич еке дамахдин ва дерин гьиссерин иеси жезвайди заз лагьана. Дагъви, хуьре школа куьтягьайди — гьинай, Москвадин университет, вични виридалайни четин, математикаяр авай факультет — гьинай? А касди тадиз вичин сумкадай коньякдин путулка ва маса недай-хъвадай затIар акъудна, купеда авай муькуь ксаризни столдихъ атун теклифна… Инал лугьун лазим къвезва, за коньяк хъванач, амма заз а компанияди авур таъсир коньякдин таъсирдилай кIусни тIимил тушир! А халуди чи дагъларикай, дагъвийрикай лагьай тостари, ада, кIусни лавгъавал квачиз, вичи зал, накьан школьникдал, дагъвидал ийизвай дамах къалурай жуьреди зи бедендани звер туна, шадвилин кукIушриз хкажна…»
Студентвилин йисар фад алатна. Чепивиди «Мехмат» яру дипломдалди куьтягьна ва анин аспирантура, «физикадинни математикадин илимрин кандидат» тIвар къазанмишуналди, акьалтIарна. Ахпа ам Махачкъаладиз хтана, Г.М. Кржижановскийдин тIварунихъ галай энергетикадин институтдин филиалда илимдин къуллугъчи хьана. Гьайиф хьи, Мариф муаллимди кIвалахиз башламишай са тIимил вахтарилай советрин уьлкведин чарх маса патахъ элкъвез башламишна, ам хьтин савадлу, амма, регъуьвал ийиз, вичин хъсанвилерикай, алакьунрикай ва агалкьунрикай талгьудай, абурукай рахан тийидай ксар гьукуматдиз герек хъхьанач, рекьер маса хесетрин инсанар патал ачух хьана…
Амма, МГУ-дин «Мехмат» куьтягьна, вичи къачунвай асул дибдин чирвилер Мариф муаллимдив гумай. И карди адаз вири кIвалахрикай, инсандин къанажагъдилай аслу тушиз, гьакъикъатда авайвал, буш хиялди арадал гъайи «чирвилер» квачиз рахадай мумкинвал гузвай. Сифтени-сифте вичин ихьтин рахунри зун адаз мукьва авуна, гьам хьиз, заз мукьва маса лезгийрикай тир чирхчир эхиримжи 15 йисан къене захъ хьанач. ГьакI хьайила, завай адахъ галаз илимдикай, литературадикай, гьялна кIанзавай лезги халкьдин месэлайрикай ачухдаказ рахаз жедай.
Адан чандик эхиримжи вахтара къалабулух квай. Заз аквазвай хьи, адаз вич са куьхъ ятIани агакь тийидайди хьиз авай. Ада лезгийрин вири мярекатра иштиракзавай. Ада куьруь-куьруь гьикаяяр кхьиз башламишна. Абурукай чна винидихъ тIварар кьур кьве ктаб арадал атана. А ктабра ихтилат автордиз вичин жегьил вахтара хайи хуьре акур лезги халкьдин уьмуьрдикай физва. Абур кIелдайла, урусрин писатель Василий Шукшина чпин хуьрерикай кхьенвай гьикаяяр рикIел хкведа.
Мариф муаллимдин эсеррихъ галаз гьеле абур чап ийидалди таниш хьайи, литературадин яратмишунриз къимет гуз жедай, къенин юкъуз чаз амай тIимил ксарикай сад тир шаир Арбен Къардаша гьикаяйрин автордиз икI лагьанай: «…Ви гьар эсердихъ вичин мана-метлеб ава, кхьинин макьсад ава. Ваз вуч паталди, вуж паталди кхьизватIа чизва. Ви эсеррикай бейни авай кIелзавайдавай кфетни, тарсни хкудиз жеда…». За винидихъ Мариф муаллимдин вичин гафар и макъаладик кутуна къалурунин мурадни адан яратмишунрикай акьул авайдавай кфетни тарс хкудиз жедайди къалурун тир…
Къенин юкъуз аквазвай дуьнья вичин акьулдивди кьуна кьатIундай инсан жагъуриз четин я. И кар авун патал гзафбуруз чирвал бес жезвач. Ам бес тежезвай чкада парабур гьакъикъатдикай буш хиялди арадал гъайи фикиррал акъваззава, вучиз лагьайтIа, гилан, йикъалай-къуз усал жезвай дуьньяда ахьтин «чирвилерихъ» еке къимет хьанва. Мариф муаллимдин чирвилер масабур тир. ГьакI хьайила тир ам эхиримжи йисара лезги хуьрера яшамиш жезвай аялрин арада математикадин олимпиадаяр тешкилунал машгъул хьайиди. Адаз лезгийрин аялрин кьилер, масабуруз хьиз, буш хиялди арадал гъайи «чирвилерив» ваъ, гьакъикъатдикайни культурадикай авай чирвилерив ацIайбур хьана кIанзавай. Бес ихьтин кас бейнида затI авай гьар са лезгидин рикIелай алатдани мегер!
__________________
1 Терк авун — тун, туна фин; Етим Эминан шиирра авай гаф я.
Мансур Куьреви
