ЧIехи камалэгьли ва арифдар В.И.Ленина дуьз кьатIанай: цIийи уьмуьр туькIуьрун патал халкь савадлу авуна кIанзавай. И кар кьилиз акъуддай маканрикай садни школа тир. Гьа школадин классрай жегьил несилди чпиз рагъ кьисмет хьайи патахъ цIирер ахъай­зава, гьанай абур илимдин гьуьндуьр кукIуш­риз хкаж жезва.

Эгер чна тарихдин чинриз вил вегьейтIа, дугъриданни, чи Ватан йигин камаралди вилик фена, адахъ чIехи агалкьунарни хьана. Чавай гьахълувилелди экономикада, культурада, илимда ва техникада хьайи агал­кьунрал дамахиз жеда. Вири и агалкьунра халкьдин муаллимдин роль екеди хьана. Ада гьа четин вахтара, галатун тийижиз, вичин энергиядалди, акьулдалди, вилик акъваз­навай четин месэладин мана-метлеб аннамишуналди, дурумлу зегьмет чIугуна. ЧIехи арифдар СтIал Сулеймана лагьайвал, вири йисара авам ва савадсуз хьайи дагъвийрин “буьркьуь тир вилериз” экв хкана.

Школа эцигун ва ам  хуьн патал еке такьа­тар кIанзавай. Гьелелиг хуьрера чпихъ са жуьрединни пул арадал гъидай майишат тахьуниз килигна, са гуж-баладалди яшамиш жезвай дагъвийриз мектебар ахъайдай такьа­тар жезвачир.

Араб чIалан кIелунар Гелхена лап фад-лай­ ава. Шагьидарни сурун къванер ва яшлу инсанри тестикьарзавай чкайрал алай мис­кIин, адахъ галай медресаярни гьуьжре я. Араб чIал кIелнавай ксар чи хуьре гзаф авай. Абуру, чIехи паюни, Дагъустандин жуьреба-жуьре хуьрера ва бязи шегьерра чирвилер къачунвай. Гьаниз килигна, абурухъ  еке ктабханаярни авай. Революциядилай кьулухъ, инсанар са  гьал хъсан кIвалахрин гъавурда акьаз башламишай вахтунда, рикIиз тIардай кIвалахарни тахьана амукьнач: комсомолдин активистри, хуьре мискIинар чукIуриз, арабдалди кхьенвай, чпихъ еке къимет авай ктабриз цIай ягъиз башламишна. Кьиле авай са бязи юлдашар гьукуматдин сиясатдин гъавурда дуьз такьунин, чеб и рекьяй савадсуз хьунин нетижада, тарих патал еке метлеб авай ктабар тахьай мисална. Амайбурни гьарда вичин кIвалериз тухвана, са паяр маса гана. Са бязи ксарин кIвалера къени, арадиз акъуд тийиз, зурба къимет авай ктабар хуьзва. Инсанар къвердавай савадлу жез башламишна. 1917-йисалай вири чIехи хуьрера школайрин кьадар артух жезва.

1922-йисуз Гелхена лезги чIалалди кIелиз-кхьиз чирдай  3 классдикай ибарат мектеб ахъайна. Адан кьилени штулви Эфендиев Магьмуд акъвазна. Вичихъ кьилдин чка тахьуниз килигна, ам малла Абдулмуталибан гьуьжреда ва Мирзебеган кIвале хьана. Гьелбетда, сифте йисуз аялрин кьадар тIимил тир.

Яваш-яваш Дагъустандин халкьарин ме­дениятди цуьк  ахъайзавай. Са куьруь вахтунда гьам хуьруьн майишатда, гьамни промышленностда еке дегишвилер кьиле фена ва ида дагъвийрин меденият, эдебият ва идеология дибдай дегишарунин алахъунрал гъана.­

Амма и рекьерай чун хейлин кьулухъ галамай. Кьилин месэлайрикай сад  савадсузвал терг авун тир. Инсандин уьмуьр михьиз дегишардай и  кар кьиле тухун патал зурба такьатар кIанзавай. ЧIехи инсанрин арада савадсузбур гзаф авай, гьаниз килигна, хуьрера школаяр, абурун къваларивни ликбезар ачухзавай. И кардиз еке харжияр серф тахьун патал чкадин кадрияр гьазурзавай.

ИкI, пулунин такьатар тIимил серф авун па­тал чIехи хуьрера школаяр ахъайиз баш­ла­мишна. 1932-йисуз Гелхена  7 йисан школа ачухна. Иниз къунши хуьрерайни аялар къвез хьана. Абурун кьадар къвердавай артух жезвай. ЦIийи школа ачухунихъ галаз сад хьиз, аялриз юкьван къайдадин къулайвилер авай цIийи школани эцигна. Адан сифте директор гелхенви Гьасанов Рамазан хьана.

1935-йисуз ирид йисан школадин сад лагьай выпуск хьана — вири 10 кас. Чкадин кад­­рияр гьазурунихъ галаз сад хьиз,гьукуматди дагъвийрин балайриз урус чIал чирунизни кьетIен фикир гана. 1947-йисалай 1952-йисалди школадиз  урус И.Сатайкина регьбервал гана. Адалай кьулухъ чи школада 18 кас урус ва маса миллетрин векилри дагъдин четин шартIара намуслудаказ кIва­лахна, лезги балайриз урус чIал чирна, чи хуьруьнбур, абурун веледар урус халкьдин культурадихъ, ацукьун-къарагъунихъ га­лаз танишарна. Абур чи хуьряй вилерал кIа­нивилинни инсанвилин нагъв алаз хъфена. Къени а вахтунин аялрин рикIелай чпиз тарс гайи урус муаллимар алатзавач. КIе­лунин карда амайбурулай тафаватлу хьайи  бязи аялриз бегьем яш жедалди столдихъ ацукьун кьисмет хьана. 7-класс куьтягьай Ка­­малдинов Мегьа­меда, Рагьимов Абдуллади, Мегьамедов Рашида ва Магьмудов Са­лигьа чпи кIелай школада жуьреба-жуьре предметрай тарсар га­на. Ахьтин муаллимрин чирвал хкажун патал Махачкъалада, Буйнакскда, Дербентда, Ахцегьа, Кьасумхуьрел махсус са ва кьве йисан курсар ачухнавай. Гьажикъадиров Абдурагьима, Мусаева Месмера, Къурбанисмаилов Къурбанисмаила ва Гьасанов Рамазана гьахьтин курсар куьтягьна.

Ирид йисан школа кардик акатай сифте йи­къалай башламишна, школадин къвалав интернатни ачухнавай. Школадихъ куьмекдин гъвечIи майишатни авай. Интернатдиз Гелхен дередин вири хуьрерай аялар къвезвай. А вахтунда ам виридан мектеб хьана. Вичин мумкинвилериз килигна, интернатди дарвиле авай, я тахьайтIа, зегьметкешрин аяларни гьукуматдин патай пулсуз тIуьник кутунвай.

Им чи хуьруьн тарихда лап хъсан вахт хьана. Хуьре, чеб анин берекат тир, жегьил­­ри­вай чпелай вири патарихъай чешне къачуз жедай къад касдив агакьна чуруяр квай агъсакъалар, 7 йисан школа, ктабхана, цин станция, токдин регъвер, гарун радиостанция, хъсан диб квай колхоз авай.

Дяведин йисарин виликан пятилеткайра  культурада тамамвилелди революция кьиле фена. Гьукуматди вири жегьилри мажбуридаказ школайра кIелунин къарар кьабулна. Идахъ галаз сад хьиз, школаяр эцигиз баш­­ламишна. 1939-йисуз муаллимрин коллективдин, аялрин ва хуьруьнбурун  куьмек­далди школа патал юкьван къайдадин къулайвилер авай къванцин дарамат эцигна.

А вахтунда школада патан гзаф муаллимри кIвалахзавай. КьепIирдилай — Цмиев Мегьамеда, Исабегов Гьажимирзеди, Алимов Агъакерима, Османов Османа. КIиридай —  Гьасанбегов Тажидина, Шагьмарданов Абдулмухсина. Штулай — Эфендиев Магьмуда. Яла­­хъай — Алияров Агъаризади ва Кезима, Султанов Шихнесира. Филяй — Мегьтиев Зейдуллагьа, Алиев Мамеда, Къурбанов Мирмета, Гьарунов Далгата. Кьуьчхуьрай — Рама­за­нов Нажмудина. Хуьрехуьряй — Латифов Ра­мазана. Ашай — Мегьамедалиев Бакара, Муртазаев Мегьамедбакъиди, Мусаев Гьа­жимирзеди, Кьасумов Алиди, Рамазанов ­Абдуллади, Магьмудова Жавагьира. КIутIу­лай — Мегьамедов Велиюллагьа ва хейлин масабуру, гьакI маса пешейрин къуллугъчийри гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.

1954-йисуз Гелхенрин ирид йисан школадиз юкьван школадин дережа гана. Адан кьилени хуьре сифте кьилин образование, чирвилер, беденда къуват авай же­гьил Магьмудов Магьмуд муаллим хкяна. Ам коллективди хушдиз кьабулна. Къвердавай школада кIелзавай аялрин кьадар артух жезвай. Интернатда кIвалер бес жезвачир. Виликдай интернатда авай аялар, чкаяр бес тежез, хуьре кьилди ксарин кIвалера авай. Библиотекадин кIвал, мастерскояр, спортзал — ибур вири цIийиз эцигна кIанзавай. Школада патал хуьрерай атай муаллимарни гзаф авай. Гьабурузни общежитияр эцигна, яшайишдинни дуланажагъдин шартIар яратмишун лазим тир. Виликан ирид кIваликай ибарат  школади юкьван школадин игьтияжар таъминарзавачир. Сифтени-сифте гьеле зайифзамай кIелунрин база мягькемарна кIанзавай. И кар патал пулунин еке такьатар герек тир. Амма жегьил директор хиялар ийиз акъвазнач. Ада школадин работникрин, кIелзавай аялрин ва хуьруьнбурун куьмекни галаз лазим вири чкаяр эцигна.

1954-йисуз  юкьван школа куьтягьай аялрин сад лагьай выпуск хьана. Абур вири 14 кас авай.

Муаллимрихъ галаз къуьн-къуьне аваз школа патал технический работникрини  зегьмет чIугуна. Гьеле школа пардалди чими ийи­далди хейлин йисара школада техничкаяр яз кIвалахай Агьмедова Зубеята, Якьубова Седефа, вичин гъилелай интернатдин аялриз хейлин йисара фу гайи Шагьсейнова Марияна ва адалай гуьгъуьнин йисара  кIвалахай Мусаева Байранкъиза, са шумуд йисуз школадин къаравулвал авур Шиндиев Гьажирамазана, завхоз ва шофёр хьайи, школа патал гзаф зегьмет чIугур Гьажирамазанов Кьулбанмагьамада, бухгалтер Эмиргьамзаев Мислима  муаллимрин ва аялрин патай еке гьуьрмет къазанмишна. Вири и кIва­лахрик сифте муаллимрикай сад,ахпа школада гьар жуьредин къуллугърал хьайи, уьмуьрлух школадихъ рикI кайи Мегьамедов Рашидани чIехи пай кутуна.

1966-йисуз, залзала хьайи вахтунда, Белиждин ракьун рекьин эцигунардай бригадади щитрин кьве корпус хкаж хъувуна. Чухсагъул чпиз. Ида кIвалахда хейлин дегишвилер туна: кIелун са сменадал хкана, кабинетрин къайдада тарсар тухудай мум­кинвал гана. Школа вири патарихъай тарсара ишлемишдай лазим тадаракралди таъмин тир.

1970-йисуз В.И.Ленин хайи йикъалай инихъ 100 йис хьуниз талукьарнавай  соцсоревнованидин нетижаяр кьурла, къазанмишай агалкьунриз килигна, школадиз  Кьурагь райсоветдин  пайдах гана. Гила ам гьар йисуз эхиримжи зенг ядайла,11-класс куьтягьзавай аялри эстафета яз, 10-класс куьтягьай аялрив вахкузва ва чебни школадин хъсан адетриз вафалу жеда лагьана гаф гузва.

1965-1970-йисара муаллим Гьажикъадиров Абдурагьима школада авиа- ва ракетомодельный кружокар тешкилна. И  вахтунда школадин тIвар мадни виниз хкаж хьана. Аялри туькIуьрзавай самолётрин ва ракетайрин моделри республикада тешкилнавай аялрин агалкьунрин  выставкада 1-чкаяр кьуна, абур къени  гьана ама. А вахтара лезги районрин школайра ихьтин кружокар авачир. Чи аялри неинки районрин, гьакIни шегьеррин школайрин арадани 1 ва  2-чкаяр кьазвай. Абуру хайи школадиз 300-далай виниз   I дережадин дипломар, грамотаяр ва кубокар хканай. Самолётар цава чилелай идара ийидайла ва чIехи моделрин ракетаяр цавуз ахъайдайла, иллаки аялрин ва кIватI хьанвай инсанрин гьейранвилихъ кьадар жедачир.Чпин ракетаярни самолётар гваз аялри районда жезвай чIехи мярекатрани иштиракдай.Чпихъ и рекьяй хъсан тежриба хьайи Х.Магьмудов, Р.Мегьамедов Р.Гьажи­къади­ров, И.Усеев, А.Къур­банисмаилов, З.Агьмедов  ва кружокрин маса членар Моск­вада ВДНХ-да ва Вирисоюздин пионеррин “Артек” ва “Орлёнок” лагерра ял ягъун патал путёвкайриз лайихлу хьана. И йисара школада кIелзавай аялрикай медалистрин кьадарни артух хьана.

Вири и агалкьунар  Магьмуд муаллимдин­ тIварцIихъ галаз алакъалу я. Эхь, ам гьакъи­къидаказ школа патал халкьнавай кас хьа­на.ЧIехи тежриба, дерин чирвилер, камаллу­вал, кIвалахдай ашкъи — гьевес аваз, адавай юкьван мектеб тешкилиз ва 33 йисуз кьван адаз викIегьдиз регьбервал гуз хьана. Магьмуд муаллим республикадин педагогрин жергеда фадлай еке тIварар гуниз лайихлу хьанвайбурукай сад тир. Анжах ам садрани а тIварарихъ, я къулайвилерихъ калтугнач. Ам, анжах кьил вине кьуна, такабурлудаказ вичи хкянавай, вичел кьисметди тапшурмишнавай кIвалахдин тик жигъиррай инанмишвилелди вилик фена.

Школада хейлин йисара завучвиле кIвалахай Рагьимов Абдулладини зурба зегьмет чIугуна. Ада вичин вири къуватар же­гьил муаллимар педагогикадинни методикадин рекьяй халис пешекарар хьун патал, галатун­ тийижиз зегьмет чIугуна. Ихьтин хъсан гафар чеб къени аялриз сейли тир, чпел аялрин рикI алай Рагьимов Мегьамед ва Гьажиагьмедов Ширинбег муаллимрикайни лугьуз жеда.

Школа ва хуьр виликди фин патал рагьметлу Камалдинов Мегьамед муаллимдини еке зегьмет чIугуна. Иллаки — Ватандин ЧIехи дяведа ва маса дявейрани женгера телеф хьайи инсанар, хуьруьн тарих кхьидайла. Адан зегьмет хуьр ва школа амай кьван вахтунда виридаз гьар юкъуз аквада.

Эгер 1970-йисара школада 380-дав агакьна аялри чирвилер ва тербия къачузвайтIа, эхиримжи йисара, яшайишдинни ­дуланажагъдин шартIар себеб яз, аялрин кьадар кьуд сефердилайни тIимил хьанва. ЯтIани, эгер 1954-йисуз школада чи хуьряй кьилин образование авай анжах са касди кIвалахза­вайтIа, къе педколлективда авай муаллимар вири чкадин пешекарар я. Са вахтара савадлу ксар кьериз-цIаруз авай хуьре къе кьилин ва юкьван чирвал авай пешекаррин кьадар 200-лай виниз алат­нава. Къе чавай намуслудаказ школада кIва­­­ла­хай, уьмуьрдин чIехи пай аялриз чирвал ва тербия гунин рекьиз бахшай чи хуьряй тир муаллимрин тIва­рар кьун тавуна жедач: рагьметлу Р.Гьасанов, Р.Гьайдаров, М.Мусаева, М.Рама­занов, К.Къурбанисмаилов, С.Магьмудов, Дагъустан АССР-дин ва РСФСР-дин лайихлу муаллим С.Магьмудов, Я.Мегьамедрасулов, М.Камалдинов, цIуд йисуз школадин директорвиле кIвалахай  Р.Гьашимов.

Эхь, патарив гвай хуьрера 9 ва 11 йисан школаяр ачухдалди Гелхенрин юкьван мектеб вириданди хьана. Кьве агъзурдав агакьна аялри и мектеб куьтягьай акьулбалугъвилин аттестатар къачуна, чпин хуьрера ва Рос­­сиядин кьуд пата шегьеррани хуьрера зегьмет чIугвазва. Абурун кьегьалвилин зегьметдикай чна гьамиша газетрин чинрай кIелзава.

Вичин 100 йисан уьмуьрда школа куьтягьайбурун арадай, колхоздин рабочийдилай башламишна, райондин ва республикадин дережадани аваз кIвалахай регьберар акъат­на. Шумуд цIудралди духтурар, инженерар, хуьруьн майишатдин къуллугъчияр, МВД-дин ва военный рекьяй инсанар, ма­йишатдин гьи хиле хьайитIани кIвенкIвечивал къазанмишай рухваяр ва рушар хьана.

1966-йисуз залзала хьайила, рабочийрин общежитидин къайдада щитрикай эцигнавай, са къати гар хьайитIа, ярх жедай ­къай­дадиз атай школадин дараматдин чкадал къе алай аямдин истемишунар фикирда кьу­­на эцигнавай, 100 аялди кIелдай кьве мертебадин имарат ва чIехи спортзал хкаж хьанва.

Школадин педколлективди, къуьн-къуьне аваз, са хизанди хьиз, чпел тапшур­­миш­на­вай кIвалах намуслудаказ кьилиз акъудзава, чирвилерин рекьяй гьукуматдин милли проект дурумлу зегьмет чIугуналди кардиз элкъуьрунал алахънава. Инанмиш я, и кар абурулай кьилиз акъудиз алакьни ийида­.

И макъалада тIварар кьунвай хейлин работникар къе чи арада амач. Рагьмет хьурай чпиз.

Х.Агьмедов,

пенсияда авай муаллим, Гелхенрин хуьр