СтIал Сулейманан — 155 йис

Семен Липкин (1911-2003) — урус поэзиядин лайихлу векилрикай сад, бажарагълу прозаик, тIвар-ван акъатнавай таржумачи. Ам кIелзавайбурун итиж акьалтI тийизвай шииррин кIватIалрин, повестрин, мемуаррин, рагъэкъечIдай патан халкьарин сивин яратмишунринни куьгьне шаиррин эсеррин урус чIалаз авунвай машгьур таржумайрин автор я. Чазни ам иллаки таржумачи, СтIал Сулейманан эсерар урус чIалаз элкъуьрай эвелимжи устадрикай сад хьиз мукьва я. Яргъи уьмуьрдин эхирра ада кьве сеферда дагъустанви литератор Казбек Мазаевахъ ва журналист, культуролог Елена Калашниковадихъ галаз вичин уьмуьрдикай ва яратмишунрин рекьикай гегьенш суьгьбетар авунай. А суьгьбетра ада вичин жегьил девирда лезги шаирдихъ галаз хьайи гуьруьшарни рикIел хкана. Агъадихъ чна С. Липкинан ихтилатрай СтIал Сулейманаз талукь чIукар гузва.

Семен Липкин: Д­агъустандин поэ­зия­дихъ галаз 60 йис

(«Новое дело» газет, 15-август, 1997)

– Куьн сифте яз мус ва гьикI Да­гъус­тандихъ галаз таниш хьанатIа, суьгьбет авунайтIа, кIандай.

— Зун республикадиз 1936-йисуз СтIал Сулейманан «Дагъустан» поэма­ таржума ийиз атанай. Вичин вахтунда­ ам Алексей Суркова таржума авунай­. Сулеймана и поэмадин гьар кьуд цIар «Дагъустан» гафуналди куьтягьзавай ва вири муьжуьд виш цIар гьа са кIа­луб­да авайбур хьанвай. Урус чIалал кIелдайла, са акьван ашкъи къвезвачир. Вич лугьумир, Горький и таржумади­лай нарази яз амукьнай: ада СтIал Сулейманаз XX асирдин Гомер лагьана, ина кIелдай ашкъи жезвач. А вахтунда зун гьеле студент тир, амма писателрин союздиз кьабулнавай. Куьрелди, заз фин теклифна. Эверна заз а чIавуз СССР-дин писателрин союздин секретарь, гуь­гъуьнлай Политбюродин член Щербакова, лагьа­на: «Ана, Дагъустанда, писателрин арада са гьихьтин ятIани гьуьжет физва. ТIалабзава квевай гьа кардизни килигун». За жаваб гана: «Завай а кардиз килигиз жедач, зун жегьил шаир я. Заз Дагъустандин гьич са чIални чизвач. Зун вуж я, дагъустанви­ писателрин гьуьжетра гьахъ-гьисаб ийи­дай!» А вахтунда Дагъустандин писателрин союздин кьиле Юсуп Гереев акъвазнавай ва ана са гьихьтин ятIани къалмакъал гьатнавай. Щербакова лагьана­: «Чахъ аниз кьве кас ракъурдай такьатар авач». Гьан, авач­тIа, авач ман. Амма са вахт фейила­, заз зенг авуна ва рекье гьат лагьана. Горькийдиз хабар гайи­ла, заз хълагьайвал, ам за жув тухвай къайдадал рази яз амукьналдай. Гьа икI, зун Дагъустандиз атана­. Им зи уьмуьрда эвелимжи командировка тир. Эффенди Капиев заз гьа­кьван чIавалди чизвай, гьадахъ галаз санал чун Махачкъаладай Агъа СтIалдал фена. Ана зун Сулейманахъ галаз таниш хьана. Сифте нубатда за адавай вичин поэма хуралай лугьун тIалабна, заз адан музыка гьисс ийиз кIанзавай.

– Куьн адахъ галаз гьи чIалал рахазвай?

— Эффенди Капиев чи таржумачи тир, ам Сулейманахъ галаз туьрк чIалал рахазвай. Ашкара хьайивал, Сулеймана вичин поэма гьа икI теснифнай, ада ам кхьейди тушир. Кьасумхуьруьн райкомдин секретарь Аликберова ашукьдиз Дагъустандин тарихдай хуралай лугьудай либретто хьтинди туькIуьрнавай, амма заз ам са акьван бегенмиш хьаначир. Рекьиз экъечIиз гьазур жедайла, за Услара кхьенвай дагъвийрин манияр, Дагъустандин тарихдикай ктабар кIелнай эхир, гьавиляй Аликберова и «либреттодик» са бязи важиблу араяр кутун тавунвайди заз аквазвай. За Сулейманаз вири абур кутун хъувун меслятна. Ада заз лагьана: «Зун гила са кьуьзуь инсан я, зи целцин кIане хъсан затIар гзаф ава, анжах абур акъудун патал алгъиз заз четин я, гьавиляй зи паталай жува акъуд». Зунни кIвалахдив эгечIна. За икI авуна: поэма кьилериз пайна, тикрар жезвай рифмани масабуралди эвезна. Зи поэма Сулеймана теснифайдалай са тIимил чIехи хьана. За ам Дагъустандин писателриз кIелна, абур рази яз амукьна. Гьа вахтунда са маса кас Дагъустандин писателрин крарин гьахъ-гьисаб ийизни атана. Куьрелди, зун Сулейманан патав кьве варз кьван, ахпа кьве гьафте Махачкъалада яшамиш хьана. И затI кьиляй-кьилиз вири, эгер зи рикIел дуьз аламатIа, «Правдада» чапнай. Ам хъсандиз кьабулни авунай, са бязи цIарар гьатта мисалриз элкъвенай. Гьа икI Дагъустандихъ галаз зи дуствал башламиш хьанай.

– Куьне къенин юкъуз СтIал Сулейманаз гьихьтин къимет гузва?

— За икI кьатIунна: ада рикIин сидкьидай теснифдайла, лугьуз тежер кьван хъсан жезвай. Иллаки — адан революциядилай вилик девирдин теснифар. Сулеймана Бакуда нафтIадин мяденра кIвалахдайла, адаз неинки туьрк чIалан азербайжан вариант, гьакIни са тIимил перс чIални чизвай. Гьавиляй ам са бязибуру фикирзавай кьван авам инсан тушир. Месела, адаз Саади, Хафиз чидай. Абурун гъезелар манийриз элкъвенва. Сулейманаз абур чидай ва ада заз абур севтиналди лугьудай.

Ада вич секинсуз ийизвай темайрай шиирар теснифдайла, абур пара­ хъсан жезвай, лап гьа политикадин те­майрайни­. Ме­се­ла, «Колхозчи руш Инжихан» ва я «Портфель гвай кас». Адаз бюрократар-чиновникар такIан тир. Амма адаз заказ гайила, лугьун хьи, Пушкинакай, Испаниядикай, тариф­дин за­тIар арадал къвезвачир. Ам пара кьадар акьуллу кас тир. За ихьтин мисал гъин. Чун Сулейманахъ галаз гьа са жуьре урус чIалал рахадай. А чIавуз Дербентдин хуьруьн майишатдин техни­кумда кIелзавай адан гада Мусаи­баз Литературадин институтда кIелиз кIан хьана. Сулеймана хциз лагьана: «Эгер дагъдин кукIваз экъечIиз кIанзаватIа, эвелдай синел хкаж хьухь. Сифте техникум куьтягьа, ахпа за ваз Москва­диз физ куьмек гуда. Синяй акъат тавун­маз, дагъдин кукIваз экъечIиз жедайди туш».

Ада гагь-гагь вичин шииррилай артух акьулдин хцивилел дамахдай. Ада заз вич Орджоникидзедиз са гьихьтин ятIан­и совещанидиз, адан гафа­рай, кьве ашукьдихъ галаз гьикI фенайтIа суьгьбетнай. Сулеймана абурувай жу­­зуна: «Квез чиз, гьи рехъ мукьва­ я: Ма­хачкъаладай Орджоникидзедиз,­ я та­хьай­тIа, Орджоникидзедай — Махач­къа­ла­диз?» И ашукьрикай сада жаваб­ ­гана хьи, бес им ахмакь хьана, кьве рехъни­ сад хьтинбур я. Сулейма­на ла­гьана­: «Ваъ, кIвализ хъфидайла, рехъ гьамиша мукьвал жеда». Ада вич Москвада­ хуьруьн майишатдин кIвен­кIвечийрин съезд­дал хьунал дамахдай. А чIавуз адан кьилив атана, Кагановичан уьмуьр­дин юлдашди адаз рушар авани лагьана хабар кьуна. Сулейманаз, зи рикIел аламайвал, кьве руш авай. Ада жаваб гана: «Заз пуд руш ава, абурукай виридалайни гуьрчегди Кагановичак гъуьлуьк ква». Я тахьайтIа, ацукьнава чун адан кIвале, кIвалин чехир хъвазва. Рахаз четин я, вучиз лагьайтIа, урус чIал адаз писдаказ чизва. Вилер лагьайтIа, акьуллубур я, ихьтин са дикъетдивди килигдай вилер. За адаз лугьузва: «Сулейман, ваз Меккедиз физ кIандайни?» Ада заз: «Ой, хитрый!» — ва тIуб юзурна…

Суьгьбет авурди Казбек Мазаев.   

*  *  *

«За меслятарни гудай, вуч хкудда, вуч кухтада…»

(«Русский журнал», 7-май, 2002)

– Горькийдихъ галаз куьн таниш тирни?

— Ваъ. Ада зи са зайиф шиир хкяна ва са чIехи издательстводиз зун таржумайрин кIвалахдал желб авун меслятна. Зав таржума авун патал латышрин классик Ян Райнисан шиирар вугана. 1933-йисуз зун писателрин союздин членвиле кандидат язни кьабулна.

Садра заз союздиз эверна ва СтIал Сулейманан «Дагъустан» поэма таржума авун тапшурмишна. Суркован таржума Горькийдиз бегенмиш хьаначир ва ада зи кандидатура теклифнай. Суркова бес кьадарда дуьздаказ таржума авунвай, анжах ада шиирдин музыка, рифмаяр, редиф хвенвачир. Гьа чIавуз заз Дагъустандиз финни теклифнай.

– СтIал Сулейманахъ галаз таниш жез?

— Эхь. Зун рази хьана, амма Дагъус­тандин писателрин организацияда, Москвадин векилди хьиз, са гьихьтин ятIани гьуьжетдал эхир эцигунни герек тирди чир хьайила, за лагьана: «Зун писателрин союздин член туш, анжах кандидат я. Заз Дагъустандикай затIни чидач. Завай гьикI гьуьжетдал эхир эцигиз жеда?» Заз жаваб гана: «Кьве касдиз чахъ пул авач, акI ятIа, чаз куь куьмек герек туш». Амма са гьафтедилай эвер хъувуна: «Куьн анжах таржумадал машгъул жеда». Ленинан библиотекада Дагъустандин тарихдикай, чIаларикай ктабар кIелун патал за са пуд гьафте тIалабна… Заз международный вагондиз билет къачуна, ам заз къенепа­тай сифте яз акурди тир, Дербентдиз агакьна, анайни — винидихъди, Агъа СтIал­дал, СтIал Сулейманан кIвализ.

– Авторди куьн гьикI кьабулнай?

— Лап хъсандиз. Садра, дуьз ла­гьайтIа, адаз хъел атанай — чепедин кьакьан цлахъай са руша заз гьавадай темен ракъурна, зани адаз гьа жуьре жаваб гана. Сулеймана заз туьнбуьгьнай: «Ихьтин амалар авуртIа, ина вун яна рекьида».

Поэмадин цIарба-цIар таржума (под­­строчник), Дагъустандин тарихдилай­ эгечI­на, лап гьа чи йикъарал къведалди тир, анжах тарихдиз талукь пай хейлин кесиб аквазвай. За ктабар кIе­лайвиляй са бязи чкаяр жуван жуьреда авун кьетI­на. За Сулейманаз поэма кьилериз пайиз­, абурукай гьар сада вичин редифни ийиз кIанзава лагьайла, ада жаваб гана: «Захъ чIехи чувал ава, адан кIанени гзаф багьа затIар, абур акъуддай къуват захъ авач. И чувал за ваз гузва, абур жува акъуд». Яни ада заз жуваз кIандайвал ийидай ихтияр гана. Зи таржума «Правдада» ва Сталиназни революциядиз талукь вири ктабра чапнай.

– Им куьне авур эвелимжи важиб­лу таржумадин кIвалах тирни?

— Эхь…

Суьгьбет авурди — Елена Калашникова.

Урус чIалай элкъуьрна, печатдиз гьазурайди А. Омаров я.