24-июлдиз Дербентда “Кавказдин Албаниядин халкьар: тарих ва алай вахт” лишандик кваз илимдинни тежрибадин конференция кьиле фена. Мярекат тешкилнавайбурун арада Туладин медениятдин центр, Рутул райондин Борч хуьруьн Оренбургда авай агьалийрин тешкилат ва Ставрополь шегьер­дин думадин депутат Казбек Агъаларов авай. РикIел хкин, конференциядикай Дашдемир Шерифалиева кхьенвай “Тарих чирунин рекье” тIвар алай макъала мукьвара газетдиз акъатнай (28-июлдиз акъатай 30-нумра, 9-чин).

Конференциядал педагогикадин илимрин кандидат, Москвадин гуманитарный институтдин преподаватель, Кавказдин Албаниядин къадим алфавит ахтармишзавай Шамил Халилов, филологиядин илимрин доктор, ДГУ-дин профессор Узлипат Гьасанова, тарихдин илимрин кандидат, ДГПУ-дин доцент Хадижат Жалилова, Оренбургдин областда авай Борч хуьруьн агьалийрин тешкилатдин председатель Шакир Давудов, экономикадин илимрин доктор Букар Гьамидуллаев, Тулада авай Дагъустандин халкьарин медениятдин центрадин кьил Ризван Максимов, меценат, депутат Казбек Агъаларов ва масабур рахана.

Иштиракчийри къейд авурвал, Дагъустандин, Кавказдин халкьарин азадвилинни барабарвилин, миллетрин арада дуствал хуьнин терефдарвилин ерийрихъ галаз санал абур чпин хайи чилихъ авай чIехи кIани­вилелди тафаватлу жезва. Алай вахтунда чи чIехи бубайрин къилихдин чешнелу ерияр хуьнин чарасузвал ава. Абурун кьилин чешмеярни чи йикъара чIехи яшара авайбур, агъсакъалар я. Мадни чаз ихтилат физвай ерийрай, милли фольклордай, адетрай, дагъвийрин яшайишдин къайдайрай, тарихдай милли парталрайни чIалай аквазва.

Кавказдин Албания (Алпан) Дагъустандин чIехи пай халкьарин къадим уьлкве тир. Адан тIвар тарихдин дерин къатара, женгериз, гьужумриз, гъалибвилериз талукь сур чешмейра гьатнава. Албанияда ватанпересвал, къунши халкьарихъ галаз дуствал хуьн вине кьазвай, чIехи бубайрин, алатай девирдиз гьуьрметзавай ва умудар кваз гележегдиз килигзавай. Сеняткарри, лежберри, шаирри, аскерри — вирида хайи чил патал зегьмет чIугвазвай. Кавказдин Албанияди чи эрадал къведалди II асирдилай нефес къачуз гатIунна. Чи эрадал къведалди 331-йисуз ал­банри персерин III Дарий пачагьдин пата аваз Къадим Ассириядин Гавгамелы лугьудай хуьруьн патав кьиле фейи Александр Македонскийдин кьушунриз акси женгина иштиракнай. Амма Кавказдин Албаниядикай гегьеншдиз Помпеян походдилай кьулухъ (чи эрадал къведалди 66-йис) хабар хьана.

370-йисуз, Эрменистанди хашпара дин кьабулайдалай кьулухъ 69 йис арадай фейи­ла, Кавказдин Албанияди хашпара дин кьабулна. 387-йисуз Персиядин пата аваз дяведа иштиракунай и зурба уьлкведин пачагьди Эрменистандин кьве вилаят — Утик ва Арцах — Кавказдин Албаниядив вахкана.

461-йисуз Кавказдин Албания аслу туширвиликай магьрум хьана ва ам, вилаят хьиз, Персиядик кутуна. А чIавуз персерин пачагьлугъдиз Дербент шегьерда къеле эцигай сасанидри регьбервал гузвай. Албаниядихъ сиясатдин рекьяй авай дережа са шумуд сеферда дегиш хьана: уьлкведал хазарри, персери, римлуйри, арабри гьужумна. Чапхунчийри лезгийрин къадим пачагьлугъ тарашзавай, барбатIзавай.

Албаниядин пачагьар хьайи Оройс, Урнайн, Вачаган, ВачIе, Жаваншир тарихда намусдин, зиреквилин, мергьяматлувилин, дипломатиядин чешнеяр яз гьатнава.

Кавказдин Албаниядин къамат гьихьтинди я? Алпандин ахлакьдин кьилин дестекар гьибур я? Макъалада чун и суалриз жавабар гуз алахъда.

Халкьарин азадвал, барабарвал ва дуствал хуьнин терефдарвал

Урусдалди лагьайтIа — интернационализм. Чун ачух я, амма гуж гъалиб авун, или­тIун чна кьабулдач, чапхунчидин чекме чаз такIан я, чаз гьуьрметзавай, чи азадвал, меденият гьисаба кьазвай вирибурухъ галаз дуствал хуьз чун гьазур я. Зулумди, къуват авай­дан ихтиярри регьбервал гузвай, инсанар кьвед, пуд лагьай сортариз пайзавай, кланри агъавалзавай Украинадин, Италиядин фашизмдиз, Германиядин нацизмдиз, Америкадин глобализмдиз, Англиядин, Голландиядин, Франциядин империализмдиз Алпандин жемиятда чка авач. Ахьтин ерияр чаз хас туш ва абур чна инкарзава. Кавказдин Албаниядин къилихдихъ милли дувулар, идеяяр ава. Девиррин къатарани Ватандин гумада, Кура, Аракс, Самур вацIарин селлера арадал атанвай, къван хьиз мягькем хьанвай идея. Интернационализмдин идея. Ам, лезгийриз хьиз, Кавказдин амай халкьаризни хас я.

Мисалар гъин. Кавказдин кьегьалрин,  Д­а­гъустандинни Чечнядин имамрин муаллим ва насигьатчи, машгьур шейх  Ярагъ  Мегьамед. 1827-йисуз Вини Ярагъдал кьиле фейи алимринни жемиятдин векилрин съезддал ада вири халкьар сад авуна. Вири миллетриз­ гьуьрметзавай шейхди, миллетдал гьалтайла лезги яз, вичин руш Хафсат Дагъустандин сад лагьай имам хьайи Гъази-Мугьаммадаз гъуьлуьз гана. Ам къумукьрин, табаса­ранрин, аваррин хуьрериз куьч хьайила, шейх жуванди хьиз кьабулнай, ам хуьзвай, адахъ гелкъвезвай. Мегер им интернационализм тушни?!

Нажмудин  Самурский.  Инкъилабчи ва сиясатчи, дипломат, Дагъустандин регьбер. Ам гьар са миллетдив акьван хъсандиз, сад хьиз, барабарвилелди эгечIзавай хьи, гьикI ятIани, са сеферда адаз Аваррин окружной исполкомдин председатель М.Эльдарова кагъаз рекье туна: “Чими рикIин салам рекье твазва квез, сагъ-саламат хъхьана, жезмай кьван фад куьн галачиз кесиб, бахтсуз хьанвай Дагъустандиз хтун алхишзава. Инал за куь тариф ийизва лагьана фикирмир. Жуван патай лугьузва: куьн галачиз четин я, округ авай кесиб гьалдикай низ лугьудатIа кьил акъатзавач…”. А чIавуз Самурский Дагъустанда авачир, ада Сухумида сагъламвал мягькемар хъийизвай.

Каш чIугвазвай Дагъустандив центрадин патай куьмек яз магьутни (сукно) фу агакьай­ла, Самурскийдин къарардалди сифте нубатда абур аваррин арада пайнай. ГьикI ла­гьайтIа, дагъдин мишекъат шартIара абуру амай миллетрилай пара кашни мекь эхзавай. Ругуджадай тир (гилан Гуниб район) Абдурагьманав хайи гъвечIи стхадив хьиз эге­чIай Самурскийди адаз яшайишдин ахьтин лифт арадал гъана хьи, са шумуд цIуд йис арадай фейила, 1949-йисуз, и жегьил Дагъларин уьлкведин кьиле акъвазна. Адакай чаз виридаз чидай Обкомдин I секретарь Абдурагьман Даниялов хьана. Исятда ихьтин интернационализмдин чешнеяр авани? Та­хьай­тIа, лифтера анжах жуванбур акьадарзавани? Ивидалди, тухумдалди мукьвабур, я та­хьайтIа, — булдалди пулар гузвайбур? Самурскийди авур кар гьакъикъи интернацио­на­лизм­дин чешне я. Интернационализмди анжах интернационализм арадал гъун лазим я. Ам­ма гагь-гагь и гафунихъ галай “интер” прис­­тавка галатзава…

Гьахъдиз жуванди-чаради чидач. Алпандин ахлакьдани гьакI я. Халис алпанвиди гуя лугьузва: “Месэла гьахъдихъ галаз алакъалу тирла, заз вун гьи миллетдикай ятIа, гьи тухумдай ятIа важиблу туш. Зун интернационалист я. Зун са патазни майилвал авачирди, адалатлуди я”. Гаф кватай чкадал лугьун­ хьи, Къуръандани Аллагьди адалатлубур хуш тирдакай лагьанва.

СтIал  Сулейман. Гзаф четинвилер, магьрумвилер акур, хъсандиз сиясатдин гъавурда аваз хьайи, датIана кесибрин тереф хвейи, фронтдиз вичин кьве хва рекье тур чIе­хи шаир. Ада яхулви Эфенди Капиевахъ галаз дуствал хуьзвай ва вичин рикIин сирер адал ихтибарзавай. Шииратдин классик ва камаллу аварви ЦIадаса Гьамзат патал ам стха тир. РикIел хкин, 1934-йисуз абур санал поездда аваз Советрин уьлкведин писателрин Съезддиз фенай. Ингье халис интернационализм!

Ватанпересвал

Алпандин ахлакьдин кьвед лагьай дестек ватанпересвал я. Вичин хайи чил течир, адал кьару тушир касдикай бегьем, намуслу инсан жедач. Ватан ви хайи муг, кьеб, ви чIехи бубайрин сурар алай чил, чуьллер, вацIар, синер, булахар, къванер, ви акьул, рикI, фикир я.

Ахцегь райондин Кьакарин хуьряй стхаяр тир Исмаиловар (вад кас) Ватандин ЧIехи дяведин йисара фронтдиз фена, халис кьегьалри хьиз къуллугъна, элкъвена хайи хуьруьз хтана. Исмаиловрихъ галаз санал дяведа абурун кьве хтулдини иштиракна. Вири — са хизандай! Мегер им ватанпересвал тушни?!

Чаз ватанпересар тахьана амукьун хас туш. Гьам 1941-йисуз, гьам 1999-йисуз. Исятдани! Украинада кьиле физвай гьерекатра фашизмдин тум хкудун патал цIудралди чи ватанэгьлийри иштиракзава. Ватандин сергьятар хуьнин карда абур кIвенкIвечи жергейра ава.

Ватанпересвилин чешмеяр тарихдин вакъиайрай мадни къалуриз жеда. Амма, чи фикирдалди, ахьтин игьтияж авач.

Гьуьрмет

Алпанвидин ахлакьдиз хас пуд лагьай ери гьуьрмет я. Кар алай дестек! Гьуьрметдин муьгьуьр виринрал ала — экуь къаматдиз­, сурариз, яшлубуруз, чIехибуруз, гъве­чIи­бу­руз, адетриз… гьуьрмет авунин крарал.

Зи халу, Мегьарамдхуьряй тир композитор­ Керимхан Бабаева, куьчедай фидайла, гъвечIи­ аялриз гъилер ядай. И къайдада ада абурук руьгь кутазвай. Фикир гайила, и карда­ тербиядин хатIни аквазва: аялрин бейнида гъвечIи чIа­валай гьуьрметдин цIирер твазва. Абур ха­лис инсанар, алпанвияр хьиз чIе­хи жедайвал.

Жуван тарихдиз, чIалаз, медениятдиз, адетриз гьуьрмет авун алпанвийриз бинедилай хас я. Гьам чан алайбуруз, гьамни кьейи­бу­руз гьуьрмет авунин лишан яз, дишегьлиди­­ кьи­лел яйлух алукIун алпанрин медениятдай­ я; маса (таниш тушир) итимрин вилик ди­шегь­лиди кьил хкаж тавун; чIехиди къведайла, ая­лар, итимар къведайла дишегьлияр къа­ра­гъун; масабур алай чкадал паб вичин­ гъуьлуькай къа­на рахун тавун, вафалу хьун, ихтибар авун — ибур вири Кавказдин Албаниядин ахлакьдин­ пуд лагьай дестек бинеламиш жезвай ерияр я.

Агъайнавал ва акьалтIай намуслувал. Ибурни гьуьрметдиз хас лишанар я. Хци, ру­ша — бубадин, папа гъуьлуьн намусдик хкIа­дай крариз рехъ тагун. Хизандал, тухумдал леке къведай кIвалахар тавун. Гъуьл рагьметдиз фейила, адахъ авай кIанивал ва адан экуь къаматдиз гьуьрмет авун яз, мад са эркекдизни килиг тавун. Вири къуватар веледар чIехи авуниз серф авун. Текдиз вад аял чIехи авур Мегьарамдхуьруьн райондин Гилийрин хуьряй тир зи эме Некьията хьиз. Ибур агъайнавилин, намуслувилин чешнеяр я!

Гьайиф хьи, алатай асирдин 90-йисарилай гатIунна, дагъвийри гьуьрметдиз хас хейлин ерияр михьиз квадарнава. Мисал яз, улакь гьалзавай дишегьлиди гьуьжетар авун, эркекдин тIварцIихъ намусдик хкIадай гафар лугьун. Бубайрин девирра ван хьайи, акур крар туш. Вучиз дагъвийри дишегьлидиз тербия гун кьетIен гуьзчивилик кутунвай? Вучиз лагьайтIа, эгер дишегьлиди нагьакьан са кар авуртIа, вири тухум русвагь жезвай, итимди авур дуьшуьшда — тек са итим. Авайвал лугьун хьайитIа, чи девирда вири итимарни лекьер яз амач, винидихъ чна тIварар кьур пуд дестекдивай фадлай яргъа хьанвай кIекерни пайда хьанва.

Бубайрин адетриз, къанажагъдиз, яша­йишдин къайдайриз акси крар авун жува яд хъвазвай къуйдиз цуькIуьн вегьена лагьай чIал я. Гьихьтинбур я а крар? Тиряк, ички иш­лемишун, чалкечирвал ва маса уьзуьрар. Ихьтин гьерекатрин вилик пад кьун патал жегьилриз ахлакьдин дестекрин мана ачухарна кIанда. Сифте нубатда чакай гьар сада — хсуси чешнедалди! Абурукай (дестекрикай) мектебра, сузра, вузра лекцияр кIелун герек я. Хайи чилин чавай къакъуднавай тарих эл­къвена хкидай, аялрин бахчайрани мектебра Кавказдин этикадиз талукь кьилдин курс (предмет) кардик кутадай вахтар алукьнава.

Са гафуналди, чна, чи чIехи бубайрилай чешне къачуна, акьалтзавай несилриз тербия гунин карда алпанрин ахлакьдин винидихъ рахай пуд дестекдикай гегьеншдиз менфят къачуна кIанда. ТахьайтIа, чун пуч жеда, вахту­нин ва тарихдин руквадиз элкъведа. Алпанрин­ несилриз и кар хъсандиз чизва, абурун рикIе­лай чи халкьдин тарихда авай чIулав чинар — чапхунчийрин гьужумар — алатнавач. Эгер чи къанажагъ дегиш хьайитIа, чна интервентриз кIвалах регьятарда. Вилик девирра хьиз, абур чал гапурар гваз атун герек жедач, “медиадин пегьриздал” амал тавун бес я — гьикI лагьайтIа, гаджетрин кIалубда авай “шейтIандин вил” гьамиша чахъ гала. Информациядин майданра гзаф кьадар зирзибил хьун, вахт гьакI пуч авун чи девирдин лишанрикай я. Гьарда вичиз вуч кIан ятIа ва гьикI кIан ятIа ийизва, нефсинин кьенерар бушарнава, чи чIехи бубаяр вужар тиртIа ри­кIелай алудзава. Ихьтин шартIара чал гъалибвал къачуз четин жедач!

Гьавиляй, зи фикирдалди, алпанрин ахлакь саламатдиз хуьн ва ам чи пакадин йи­къал агакьарун (веледриз чирун) еке метлеб авай кIвалах я. И кар паталди яшамиш хьайи­тIани жеда! Интернационализм — ватанпересвал — гьуьрмет. Алпанрин код, алпанрин агалкьунрин, саламатвал хуьнин формула. Къуй гьакI хьурай!

Ханжан  Къурбанов,

политолог, тарихчи