(«Дагъустандин халкьарин педагогика: дагъви миллетрин тербия чирунин методика» ктабдиз рецензия)
Чаз, рецензентриз (са кьадар йисара философиядин, образованидин ва педагогикадин илимрин месэлайрал машгъул алимриз), Дагъустандин госпедуниверситетдин профессор, Дагъустандин Тахо-Годидин тIварунихъ галай НИИП-дин педагогикадин сектордин зеведующий, РД-дин илимдин лайихлу деятель, Россиядин Федерациядин халкьдин образованидин отличник, РФ-дин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу къуллугъчи, академик Г.Н. Волкован, Расул Гьамзатован медалрин, «Халкьарин ислягьвал ва садвал хуьнай» лишандин сагьиб Шайдабег Айдабегович Мирзоеван «Дагъустандин халкьарин педагогика: дагъви миллетрин тербия чирунин методика» монографиядихъ галаз таниш хьун гзаф хуш хьана.
355 чиникай ибарат и ктаб дигайди, кутугайди хьанва. Адаз чIалан жигьетдай мублагьвал, галай-галайвал авай фикиррин деринвал, гузвай меслятрин дуьзгуьнвал, гьахълувал хас я.
Ктабдин сад лагьай кьиле алимди алай вахтунда чирвилеризни тербиядин месэлайриз гузвай зурба фикир, дегь заманайрилай къенин йикъалди вири миллетри чпин халкьарин педагогикадиз гузвай акьалтIай еке къимет ачухдиз къалурнава.
«Халкьдин тербиядин такьатар» кьвед лагьай кьиле дидед чIалахъ, адан алатрихъ (лайлайрихъ, мисалрихъ, мискIалрихъ, махарихъ ва икI мад), халкьдин музыкадин алатрихъ (манийрихъ, макьамрихъ, кьуьлерихъ), аялрин, жегьилрин, рушарин, гадайрин, къугъунрихъ чирвални тербия гуьнгуьна тунин карда авай еке метлеб ачухарнава.
«Халкьдин педагогикадин тербиядин тегьерар» кьиле инсандиз таъсир авунин (саймишун, къавламишун, суьгьбет авун, тухудай къайда ачухдиз къалурун, тикрарун), мажбурунин (тIалабун, истемишун, инандирмишун, вилик пад атIун, туьнбуьгь авун), гьевеслу авунин (дуьз рехъ къалурун, тариф авун, савкьат, пишкеш гун) тегьерар ачухарнава.
«Дагъустандин халкьарин педагогикада тербиядин жуьреяр» кьиле халкьдин акьул, ахлакь, зегьметкешвилин, зирингвилин, тIебиат хуьнин, гуьзелвилин, хизанда, кIвале-хуьре, жемятдин арада, мел-межлисда, ватанда ва къариблухда жува-жув тухунин къайдаяр ачухарнава.
Ктабдин 10 приложенида салам гунин, мурадар лугьунин къайдаяр, саки вири Дагъустандин халкьарин тербиядин мана-метлеб ачухарнавай мисалар ва мискIалар, аялрихъ галаз аялрин бахчайра, мектебра, хуьре-кIвале, зегьметда, кимел авун лазим тир суьгьбетрин къайдаяр ва гзаф кьадар маса меслятар ганва.
«Дагъустандин халкьарин педагогика: дагъви миллетрин тербия чирунин методика» ктаб са вахтарани тахьай хьтин, алай девирдин тербиядинни чирвилерин месэлаяр тирвал ачухарнавай, гьар са хизандиз, мектебдиз лазим энциклопедия хьанва. Аферин Шайдабег Айдабеговичаз, ада еке зегьмет чIугунва.
Профессор Ш. Мирзоеван илимдин алакьунрикайни ва агалкьунрикай гьеле 2004-йисуз тIвар-ван авай академик Геннадий Никандрович Волкова вичин «Халкьарин садвал гуьнгуьна твазвай чешне» макъалада лагьанай: «Алим Шайдабег Айдабеговичан илимдин крариз зурба къимет гуналди, лугьун лазим я хьи, адан зегьметдин нетижайри, программайри, учебникри, кIелунинни методикадин пособийри Дагъустандин халкьар агудзава. Вичин илимдин монографийра Шайдабег Мирзоевавай акьалтIай эдеблувилелди неинки Дагъустандин миллетрин арада авай руьгьдинни ахлакьдин алакъаяр, гьакI дагъустанвийринни урусрин, вири дуьньядин медениятдин алакъаяр къалуриз алакьнава».
Дугъриданни, профессор Шайдабег Мирзоев Дагъустанда акьалтзавай несилриз тербия гунин жигьетдай халкьариз талукь медениятдин вири терефар, дериндай ахтармишна, гуьнгуьна тунвай сад лагьай алим-педагог я. Адан гъиликай дагъви миллетриз чарасуз важиблу монографияр — «Халкьдин педагогика: тербияламишунин гафунин такьатар», «Дагъустандин халкьдин педагогика: тербияламишунин мана-метлеб», «Дагъустандин халкьдин педагогика: тербиядин жуьреяр ва къайдаяр», «Расул Гьамзатован эсерралди руьгьдинни ахлакьдин тербия гун», «Дагъустандин халкьарин меденият — инсан тербияламишунин диб»; кIелунин программаяр: «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» (4-класс патал урус, авар, дарги, лезги, къумукь, лак, табасаран, ногъай, азербайжан, чечен чIаларалди), «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» (8-9 лагьай классар патал), «Жаванарни рушар уьмуьрдиз гьазурун» (10-11-классар); учебникар: «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» (4-классар патал урус, лезги, табасаран чIаларалди), «Дагьустандин халкьарин меденият ва адетар» (8-класс); «Лезги литература» (8-класс); ктабар: «Хуьрерин аялар школадиз зегьметдин жигьетдай гьазурун», «Дагьустандин фольклор ва эдебият», «Ша, аялар, къугъван», «Лезги чIалан омонимрин словарь», «Кьиблепатан лезги халкьарин медениятда зегьметкеш инсан тербияламишун», «Аялриз халкьдин медениятдин тербия» ва кIелунинни тербиядин месэлаяр ачухарзавай 300-лай виниз макъалаяр хкатнава.
Алимдин илимдинни образованидин проектар галаз-галаз 2 сеферда Дагъустандин Кьилин грантриз лайихлу хьанва: «Расул Гьамзатован эсерралди руьгьдинни ахлагьдин тербия гун» (2018), «Дагъустандин халкьарин меденият — инсан тербияламишунин диб» (2022).
Эхиримжи йисара Шайдабег Айдабеговичан «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» ва «Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар» учебникар, Москвадин «Просвещение» издательствода герек кьадар чапна, мектебриз агакьарнава.
Ш. Мирзоев 1948-йисан 28-августдиз Азербайжан ССР-дин Сумгаит шегьерда Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, рабочий-стахановчи Айдабег Мусаевичанни гамар храдай устад Гьуьруьпери Жалиловнадин гьуьрметлу хизанда дидедиз хьана. 1955-йисуз и хизан багъри ерийрал — Кьасумхуьруьн райондин Шихидхуьруьз хтана. 1966-йисуз юкьван школа куьтягьай жегьилди, 3-нумрадин ГПТУ-да пешекарвал къачуна, Махачкъаладин приборрин заводда 3-разряддин токарвиле кIвалахна. Ахпа пуд йисуз армиядин жергейра къуллугьна (сержант, старшина). 1975-йисуз Даггосуниверситетдин филологиядин факультет вадралди акьалтIарай пешекар кIвалахиз Ленинан, гилан Къарабудахкент райондин Гурбуки хуьруьн юкьван мектебдиз рекье туна. Кьве йисалай ам Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин урус ва дидед чIаларин кабинетдин методиствиле тайинарна.
1976-1979-йисара Ш. Мирзоева РАН-дин ДНЦ-дин ИЯЛИ-да илимрин доктор, профессор Б. Талибован регьбервилик кваз «Иберийско-Кавказские языки» пешедай, 1984-1987-йисара Москвада, образованидин милли месэлайрин рекьяй НИИ-да академик Г. Волкован гъилик «Педагогикадин тарих ва теория» пешедай аспирантурайра чIалан, образованидин ва тербиядин месэлайрай дерин чирвилер къачуна.
1987-йисуз Ростовдин пединститутда ада «Содержание, формы и методы воспитания в народной педагогике Дагестана» темадай илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена. 1992-йисуз адаз РФ-дин образованидин министерстводин къарардалди педагогикадин кафедрадин доцентвилин, 2000-йисуз педагогикадин ва психологиядин кафедрадин профессорвилин тIварар гана.
1979-1986-йисара Ш. Мирзоева Дагъустандин А.А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай школайрин илимдинни ахтармишунрин институтдин педагогикадин сектордин илимдин къуллугъчивиле, ахпа Даггосуниверситетдин ва Даггоспединститутдин педагогикадин кафедрадин старший преподавателвиле, доцентвиле, гьа и университетдин управление факультетдин образование идара авунин кафедрадин заведующийвиле, Дагъустандин педагогикадин НИИ-дин кар алай къуллугъчивиле, этнопедагогикадин сектордин заведующийвиле, директордин заместителвиле кIвалахна. 2002-йисалай инихъ ДГПУ-дин педагогикадин кафедрадин профессор хьана. 2022-йисалай ам ДГПУ-дин профессор, ДНИИП-дин педагогикадин сектордин зеведующийни я.
Ш. Мирзоев Дагъустандин халкьарин тербиядин месэлайриз талукь къурулуш вири патарихъай ахтармишай ва и темадай диссертация хвейи сад лагьай алим я. И ахтармишунар ада гьеле 1986-йисуз акъатай «Дагъустандин халкьдин педагогика» ктабда мукьуфдивди умумиламишна ва республикадин вузрани школайра кардик кутунин рекьер тайинарна. Алим Мирзоевалай Дагъларин уьлкведин халкьдин тербиядин асул мана, гьакъикъат чкадин тIебиатдинни географиядин гьаларихъ, халкьарин яшайишдин шартIарихъ, абурун уьмуьр, ацукьун-къарагъун руьгьдинни медениятдин жигьетдай къвердавай виликди финихъ галаз сих алакъада аваз ачухарна къалуриз алакьна.
Ктаб — девлет, илим хазина я лугьудайвал, Шайдабег Айдабеговичан гъиликай хкатнавай кьван шейэрин анжах са кьилериз вил вегьейтIани, абуру гзаф крарикай, алимдин илимдин итижар гзаф терефринбур тирвиликай лугьузва. Адан регьбервилик кваз педагогикадин кар алай месэлайрай кандидатвилин 25-далайни гзаф диссертацияр хвенва. Идалайни гъейри, ученый секретарди илимдинни методикадин рекьерай куьмекуналди, Дагъустандин, Кеферпатан Кавказдин маса республикайрай ва РФ-дин крайрай тир аспирантрини образованидин, педагогикадин, этнопедагогикадин месэлайрай 500-далай гзаф диссертацияр хвена. Эхиримжи йисара хвенвай 50-далайни гзаф диссертацийрин бинеда авайбур сифтени-сифте Ш. Мирзоева вичин монографийра къейднавай халкьдин педагогикадин месэлаяр я.
Гзаф йисара Ш. Мирзоев РД-дин образованидин министерстводин Экспертрин советдин, РАО-дин халкьдин педагогикадин Ассоциациядин член, культурологиядин тарсарай пешекаррин комиссиядин председатель тир. Алим Вирироссиядин ва международный илимдинни тежрибадин са жерге конференцийрал докладар, малуматар гваз экъечIна. Адан педагогикадиз талукь кIвалахрихъ Вирироссиядин ктабрин палатада, Якутиядин, Чувашиядин, Калмыкиядин ва маса регионрин образованидин министерствойра, гьакIни Кеферпатан Кавказдин, Юкьван Азиядин халкьарин педагогикадинни культурадин ирс ахтармишзавайбуруз еке игьтияж ава. А ядигарар, Дагъустандин педагогикадинни медениятдин ирс яз, Россиядин халкьдин педагогикадин сад лагьай музейда эцигнава. Ш. Мирзоевахъ галаз Россиядинни СНГ-дин кар алай алимри-этнопедагогри санал кIвалахна: академикар тир Э. Измайлова, Г. Волкова, профессорар тир И. Шорова, В. Элашвилиди, Я. Ханбикова, К. Ахиярова, А. Гьашимова ва гзаф масабуруни.
Халкьдин образование вилик тухуник еке пай кутунай, милли культурадинни педагогикадин ирс хуьнай ва вилик тухунай профессор Шайдабег Айдабегович машгьур алим, Россиядин этнопедагогикадин илимдин школа арадал гъайи академик Г. Волкован медалдиз лайихлу хьана. Гзаф йисарин намуслу зегьметдай, образованидин хиле агалкьунрай, хъсан чирвилер авай пешекарар гьазурунай Даггоспедуниверситетдин ректоратди ва профсоюздин тешкилатди профессор Шайдабег Айдабеговичаз гзаф кьадар гьуьрметдин грамотаяр ганва.
«Дагъустандин халкьарин педагогика: дагъви миллетрин тербия чирунин методика» ктаб Дагъустандин гьукуматдин премия гуниз лайихлу я. Дагъларин уьлкведин халкьарин меденият ахтармишна, гуьнгуьна туна, ктабра чапна республикадин мектебрив агакьарунин 40 йисан зегьметдай алим Шайдабег Айдабегович Мирзоеваз, чи фикирдалди, «Дагъустандин халкьдин муаллим» лагьай лайихлу тIвар гун кутугнава.
Альбина АРУХОВА,
Дагъустандин ДНИИП-дин директор,
философиядин илимрин кандидат,
РД-дин медениятдин ва РФ-дин образованидин лайихлу деятель,
Марат БАЙРАМБЕГОВ,
ДНИИП-дин сектордин заведующий,
педагогикадин илимрин доктор, РД-дин медениятдин ва илимрин лайихлу деятель
