Дербентдин къеледин мулкарилай жагъанвай хашунинни къубадин имарат килиса яни, тахьай­тIа, мартирий  — и кар илимдин къуллугъчийри, археологри тайинарда.

19-ноябрдиз Дербент шегьерда “Нарын-къеледин мулкарал алай хашунинни къубадин (крестово-купольное) имаратдин сир” лишандик кваз междунардный конференция кьиле фена.

Мярекатда ЮНЕСКО-дин крарин рекьяй Урусатда авай Комиссиядин секретарь Григорий Орджоникидзеди, ЮНЕСКО-дин генеральный директордин махсус меслятчи Мунир Бушенакиди, Госу­дарстводин Эрмитаждин директор Михаил Пиотровскийди, къецепатан уьлквейрин ва чкадин алимри, тарихчийри, журналистри ва масабуру иштиракна.

Сифте гаф Дагъустандин Государстводин секретарь Хизри Абакарова лагьана. Ада мярекатдин­ иштиракчийрив Дагъустандин Кьилин везифа­яр вахтуналди тамамарзавай Сер­гей Меликован тIварунихъай чи­ми саламар агакьарна ва мугьманриз Дербентдиз атунай сагърай лагьана.

“Куь куьмекдалди чна Урусатдин кьиблепата авай виридалайни къадим шегьердин тарихдиз талукь мад са сир винел акъуд­да”, — къейдна Хизри Абакарова.

Конференциядин сергьятра аваз веревирдзавай кьилин месэ-ладикай рахадайла, Москва ше­гьердин медениятдин ирсинин ре­кьяй кардик квай Департаментдин кьилин заместитель Леонид Кондрашева къейд авурвал, къеледин мулкарал жа­гъанвай хашу­нинни къубадин имаратди — та­рих­дин гуьмбетди гзаф алимрин фикир желбнава. “Чи вилик къе адан сир, метлеб квекай ибарат ятIа винел акъудунин везифа ­акъвазнава. И рекьяй кьиле тухузвай кIвалахдихъ, са шакни алачиз, еке метлеб ава”, — лагьана ада.

Мярекатдин сергьятра аваз рахай Государстводин Эрмитаждин археологиядин архитектурадин сектордин илимдин къуллугъчи Виктор Мыцан фикирдалди,  Дербентдин къеледин мулкарал жагъанвай хашунин кIалуб авай къадим гуьмбет мартирий хьиз эцигнава.

КIелзавайбуруз мартирий вуч затI ятIа чир хьун патал адакай кьве гаф лугьун. Мартирий (адаз мад мартитиум ва меморий лугьузва) ибадатар ийидай дараматдин са жуьре я (килиса, кешиш жедай кьилин чка авачир килиса, са тухумдин гробар эцигна хуьдай, чилин кIаник туькIуьрнавай кIвал хьтин махсус чка) я. Адет яз, ихьтин дараматар хашпарайри диндин рекье чан гайибурун сурарин кьилихъ, Инжилда къейднавай вакъиаяр кьиле фейи, Иса пайгъамбардин ва адан шагирдрин (апостол) уьмуьрдихъ, вязерихъ галаз ала­къа­лу чкайрал хкажзавай. Дарамат хашунин кIалуб­да аваз эцигзавай.

Бязи чешмейра Дербентдай жагъанвай и имарат V-VII асиррин гуьмбет яз къейднава ва ам хашунинни къубадин килиса хьиз къалурнава. Конференциядал рахай са жерге алимри ам асул гьисабдай мартирий хьиз эцигнавайди яз гьисабна. Тарихдин гуьмбет хъсан гьалда ава. Алай вахтунда адан къенепад тамамдиз ачух хьанва. Дара­матдин яргъивилел — 15, гьяркьуь­вилел — 13 ва кьа­кьанвилел 11 метр ала. Къенепата хашпарайрин диндиз талукь жуьреба-жуьре нехишар, геометриядин гьар жуьредин кIалубар ава.

Алимри кьиле тухванвай ахтармишунри къалурзавайвал, дарамат, сифте яз, винидихъ къейд авурвал, V-VII асирра эцигна. ГьикI лагьайтIа, эцигу­нриз къадим Ви­зантиядин архитектурадин мектебдин кьетIенвилер хас я. Тахминан  X-XI асирра дараматда ремонтдин кIвалахар кьиле тухванва. ГьикI ла­гьайтIа, эцигунрай Ирандин, Кавказдин Албаниядиз мукьва Гуржистандин, Эрменистандин архитектурадиз талукь кьетIенвилерни аквазва. XVII-XVIII асирра мартирийдикай гьамамар целди таъминардай цистернадикай хьиз менфят къачунва.

Ихтилат физвай дарамат килиса ваъ, мартирий тирди мад са делилди тестикьарзава: килисайра кешиш акъваздай кьилин чка жеда, Дербентдин къеледин мулкарилай жагъанвай имаратда ахьтин чка авач.

Тарихдин чешмейра къейднавайвал, мартирийрин патарив, адет яз, килисаяр, ибадатар кьиле тухудай маса дараматарни эцигзавай. Эгер къеледин мулкарилай жагъанвайди гьакъикъатдани мартирий яз хьайитIа, адан патав чилин кIа­ник килисаярни кваз хьун мумкин я.

Лагьана кIанда, алимривай гьелелиг дараматдин дуьм-дуьз шумуд йис ятIа тайинариз хьан­вач­. Археологиядин кIвала­хар давамарунин игьтияж ава. Яшар тайинарунин жигьетдай пешекарри тарихдин чешмейрикай менфят къачузва. Мисал яз, Мовсес Каланкатуациди вичин “Алуан уьлкведин тарих” ктабда Кавказдин Албаниядин мулкарал са шумуд килиса ва мартирий эцигайдакай хабар гузва. Чебни — Куьр ва­цIун эр­чIи пата. Дарахоч ва Сухар хашпарайрин лап къадим центрайрик акатзава. Албанрин пачагь III Вачагана гьа и центрайра Григорий Прос­ветителан, пак Гаянедин, Рапсимедин къуватар мягькемарнай. Амарасда кешишар тир Григорисан, Захарийдин, Пандалеонан ирсиниз талукь делилар жагъанва. Абур Григорий Прос­ветитела арадал гъайи килисадин патав гвай мартирийда фара­къатнавай. И ва са кьадар маса де­лилри Дербентдин къеледин мулкарилай жагъанвай мартирий тахминан V-VII асирра эцигнавайдан гьакъиндай шагьидвалзава.

Лагьана кIанда, и къадим дарамат сифте яз машгьур алим Александр Кудрявцеваз жагъана. Алай вахтунда анал ахтармишунрин кIвалахар давам жезва.

Конференциядал веревирдзавай месэладин патахъай гзаф алимри чпин фикирар лагьана. Мярекатдин нетижаяр кьадайла, Григорий Орджоникидзеди къейд авурвал, Дербентдай жагъанвай дарамат, са шакни алачиз, хашпарайрин лап къадим эцигунрикай сад я. Илимдин къуллугъчийри, археологри гьакъикъатдани ам вуч тиртIа — килиса, я тахьайтIа, мартирий — и кар тайинарда. Ада гьакIни алава хъувурвал, дарамат асул гьисабдай, яд кIватIдай чка яз эцигайди я лугьун гьакъикъатдив кьазвай делил туш.

Конференциядикай гегьеншдиз Дербент шегьердин администрациядин сайтдай кIелиз жеда.

Агьмед Магьмудов