Вирибурухъ хьиз, къадим лезги халкьдихъни девлетлу тарих ава. Вилик девирра халкьдин яшайиш, адетар, ацукьун-къарагъун къачуртIа, гьа вахтариз хас лишанарни ава. Къе чи уьмуьрда гьар жуьредин маркайрин машинри ва маса техникади кьетIен чка кьазва. Гьелбетда, вилик девирра къенин шартIар, мумкинвилер гьич фикирдизни гъиз жедачир.
И йикъара за жуван хсуси библиотекада авай машгьур алим Сария Агъашириновадин “Материальная культура лезгин XIX начала XX в.” ктаб (ам 1978-йисуз Москвада “НАУКА” издательствода чапдай акъудна) нубатдин сеферда кIел хъувуна. “Домашнее производство и ремесла” кьиле XIX-XX лагьай асирра лезги халкьди яшайишда ишлемишиз хьайи къаб-къажахдикай, алатрикай, маса затIарикай кхьенва. Тарихдин хейлин “Шагьидар” хьиз, ктабда тIвар кьунвай арабайрин жуьреяр заз танишбур я. Зун гьеле аял, жаван тирла, абур чи Ялцугърин хуьрени са шумуд касдихъ амай. Къе гзаф жегьилриз алерар, фургъун, араба чир тахьунни мумкин я. ГьикI чир жеда кьван, инсанрихъ абур амачирла? Чиз хьайитIани, жегьилриз абур анжах музейра акуна чида. Эхь, абурукай къе музейрин экспонатар хьанва.
Ктабда кхьизвайвал, арабаяр гьазурдай устIарар Гьил ва Хизри хуьрера гзаф авай, анра устIарханаярни кардик квай. Арабайрик 2 чарх квай. Адак яцар кутIундай, ам хуьруьн майишатдин суьрсет ва маса шейэр гъиз-хутахун патал ишлемишдай. Арабадиз 500-600 килограмм пар ягъиз жезвай.
XIX асирдин эхирра дагъвийрин арада фургъунарни машгьур хьана. Арабадилай тафаватлу яз, фургъундик 4 чарх кутазвай ва адак кьве жунгав ва я балкIанар кутIунзавай.
Фургъун арабадилай яргъини тир, адаз 1000 килограммдив агакьна пар ягъиз жезвай.
ХъуьтIуьн вахтунда дагъвийри, гьабурукай яз лезгийрини, чпин яшайишда, парар дашмишдайла, алерар ишлемишдай. Алерар гьам кьве яц, гьамни са яц кутIундайбурни авай. Зи рикIел хъсандиз алама, регъуьз къуьл тухудайла, Ялцугърин хуьре гзафбуру, абурукай яз зи дахдини алеррик гамишарни кутIундай.
Чна винидихъ лагьайвал, алерар, фургъунар, арабаяр къе музейрин экспонатар хьанва. Музейриз къвезвай инсанри, иллаки жегьилри, вилик девирра чи халкьди яшайишда, чуьлдин кIвалахра ишлемишиз хьайи тадаракриз, къаб-къажахдиз итиж ийизва. Ида къалурзава хьи, жегьил несилди бубайрин адетар, ацукьун-къарагъун, яшайиш чирзава, тарихдиз гьуьрметзава.
Хазран Кьасумов
