Ахцегьар Дагъустанда лап чIехи ва къадим хуьрерийкай сад. Виликрай лезги цивилизациядин меркез тир ам маш­гьур­завай, адахъ галаз алакъалу шейэр, крар, месэлаяр — яржар пара ава. Абурукай кьилинди дармандин кудай ятарин гьамамар я. Абур себеб яз, иник датIана мугьман ква. Надир гьамамрин куьмекдалди инсанрин сагъламвал мягькемардай туризмдин бизнес кардик кутаз жеда. И кар патал ина гьам тIебии ва тарихдинни этнокультурадин надир шартIар ава.

Гугурт ва са жерге маса химэлементар квай кудай ятарикай  гьатта дегь заманайрилай инихъ чи ата-бубайриз хабар тир ва абуру алакьдайвал менфят-лезетни хкудзавай. Къейдзавайвал, сифтедай  абурун лишан-таъсирдикай инсанриз гуя вагьши гьайванри малумарна: чими ятаринни кьарарин уьленра абур яргъалди ацукьдай. Зайиф гьайванар анай сагъ, дири хъхьана хъфидай. И кар акур чкадин жемятдини ятар-кьарар чпин хамуналди ахтармишна. Нетижа  гуьзет тавур хьтин хъсанди хьана. Сифтедай кIвал-кума алачиз, ахпа алачухар яна ишлемишна. Инсанрин рикI алай чкадиз элкъвей анив мад гьайванриз эхгечIдай мумкинвал амукьнач.

Гуьгъуьнлай VI асирда и чкадикай Кавказдин Албаниядин тайифаяр пацук кутур чапхунчи сасанидрин персеризни хабар хьана. Дербентдин Нарын-къала эцигай Ануширванан эмирдалди адан тахай стха (бязи чешмейра — хтул) Шагь-ба­­ниди персерин агьалийрикай 60 хизан ва 300 аскер галаз ТIуридиз (Ахцагь) атана, КIелез хивел “Къванцин хвех” тIвар алай куьгьне чкадал  “Шагьбани” къеле ва Алпан (Ахты-чай) вацIун дереда, ТIури шегьердикай 5 километрдин яргъа чими ятарин чешмейрални гьамамрин сифте бинеяр эцигна. Къванцикай чарх алаз чпин къайдада туькIуьрнавай ва экв аватун, пар акъатун патал къава дакIар авай гьамамар ишлемишунайни чкадин жемятдал харж вегьена. И кардикай чаз 1839-йисуз Самурдин отрядда къуллугъай урус офицер А.Ф.Десимонан макъала себеб яз, квахьай  “Ахцегь наме” ктабдай агакьнавай са кIусунай малум жезва.

1939-йисуз урус пачагь II Николаян буйругъдалди и ятарин химбаккъурулушдин менфятлувал ахтармишна. Анал Ахцегь къеледин гарнизондин кьушунри чуьхуьнагар авун патал, чарх алай куьгьне архитектурадин къайда хуьналди, “Аскеррин”, “Офицеррин”, “Генералдин” ва чкадин жемят патал “Умуми”, “Итимрин”,  “Ди­шегьлийрин” тIварар алаз гьамамрин махсус дараматар эцигна. Гьа чIавуз кардик кутур гьамамри, гьа тIварар алаз, гилани жемятдиз къуллугъзава. Дугъри я, гугурт ва кьелер квай кудай ци, са къванцелай гъейри, эцигунрин амай вири материалар фад  харапIзавайвиляй гьамамри мукьвал-мукьвал ремонт авун истемишзава. Октябрдин инкъилабдин вакъиаяр себеб яз, Ахцегьай урус кьушунар хъфейдалай гуьгъуьниз са кьадар вахтунда гьамамар чкадин варлу ксарин гъиле гьатна. Советрин девирда абур хъсандиз туькIуьр хъувуна, районэгьлийринни мугьманрин къуллугъда эцигна.

Къейд ийин, гьа девиррилай инихъ Ах­цегьрин гьамамрин ятар алимрини пешекарри (гьар жуьре девирра Н.Г.Ушин­ский­ди, Г.В.Абиха, Р.Н.Ростовцева, А.В.Дробыша, Н.И.Анисимова, А.Александрова, В.Гецеуди, А.Магьмудова, А.В.Вагьабова­, М.С.Бажаева, А.М.Асаева…) са шу­муд­ра ахтармишна, дарманвилин ерияр лап хъсанбур тирди тестикьарнава. Малум тирвал, анжах са вини гьамамрал (са тIи­мил агъа патал “Женияр” тIвар алай гьамамрин чкани ала) 1700 метрдин дериндай акъатзавай кудай ва чими ятарин (чимивал 26-67 градус) 8 чешме ала. Абурукай виридалайни кудайти тир 1-чешмедин “Аскеррин” гьамамдин яд (суткада 64 агъзур литр), химкъурулушдал гьалтайла, гид­росульфатно-хлоридно-гидрокарбонатно-натрийдин ва кьезилдаказ са жер­ге маса минераларни сероводород квайбурук акатзава. Кудайбурун арада къайи цин пуд чешмени ава. Сагъламвал мягькемарунилай алава, абур хъунизни ерилубур я. И жигьетдай абур гьатта тIвар­-ван авай Ессентукидин, Пятигорскдин курортрин дарман ятариз ва къенепатан азарар сагъар хъийидай “Боржоми”, “Машук”, “Нарзан” ятарин ерийриз барабар я. Абуру рикIин, кпулдин, хамунин, хук­вадинни ратарин, чIулав лекьин, нер­вийрин ва маса азарар сагъар хъийизва. И кардиз, гьелбетда, чкадин надир тIе­биатдин къулай шартIарини хъсандиз таъсирзава. Гьавиляй ахцегьвийри дарман квай ятарин и гьамамрихъ галаз гьахълудаказ чпин хушбахт гележег алакъалу ийизва.

Гьамамрилай агъа патал, Ахцегь ва­цIун чапла къерехдив, Женияр тIвар алай (мана асиррин деринра ава, малум туш) гуьзел пIипI  гва. Минералралди девлетлу­ чими ятарин чешмеяр-гьамамар ва дарман кьарар авай инаг эхиримжи йисара агьвал квай бязи ксарин рикI алай чкадиз элкъвенва…

Эхь, дагъларин гуьзел тIебиат, дарман ятар, кьуьд-гад михьи ва кьезил гьава, гурлу вацIар-кIамар, тамашайла, рикI алахьдай чIурарни дереяр — инсанди ял ягъун, сагъламвал мягькемарун, дагъдин спортдални альпинизмдал, туризмдал (инай гадарнавай ва амай цIудалай гзаф хуьрериз яхдиз ва балкIанраллаз фидай рекьер — жигъирар ава) машгъул хьун патал яратмишнавай, лугьурвал, женнетдин хевлет пIипI я. И чкайриз тамашиз, сагъламвал мягь­кемариз, ачух цавун кIаник квай музей яз гьисабзавай къадим Ахцегьрихъ галаз таниш жез (“Шарвили” эпосдин кьисайрихъни риваятрихъ галаз ала­къалу КIелез хев, Николаян девирдин урусрин къеле, край чирдай ва культурадинни искусстводин музеяр, чарх алай муькъвер, милли архитектурадин ансамбль — куьгьне хуьр ва тамашуниз лайихлу пара маса чкаяр ава) иниз датIана гзаф инсанар къвезва. Чкадин мугьманперес агьалийри абур  хъсандиз кьабулни ийизва.

Амма ял яда, дарман ятарин куьмекдалди сагъламвал къайдадиз хкида лагьана, жибинда пул аваз къвезвай мугьманриз талукь тир шартIар яратмишиз жезвач. “Гаф авач, иллаки базардин экономикадин шартIара, инсанриз хъсандиз  къуллугъ авун тешкилна, кьуд патай инсанар желбиз, “къизил къазанмишиз” жедай чка я. Амма Аллагь-Таалади, тIе­би­­­ат­ди ганвай и девлетрикай, гьайиф хьи, менфят къачуз жезвач”,- лугьузва мугьманри.

— Райондиз пулдин такьатар, гъавурдик квай са хъсан инвестор авачиз, гьакъикъатани, чавай чи машгьур гьамамрикай хъсандиз менфят къачуз жезвач. Гьавиляй 49 йисан вахтуналди арендада вуганва. Гьелелиг и чка курорт хьиз ваъ, инсанрин гьар йикъан игьтияжрин адетдин гьамамар хьиз ишлемишзава. Ахцегьрин гьамамар кутугай дережадин курортдиз элкъуьрун патал чаз хъсан фикирар ава. Гьукуматдин, кьилди къачуртIа, республикадин туризмдин министерстводин патай куьмек хьайитIа, абур кьилиз акъудиз жеда,- лугьузва “Ахцегь район” МР-дин кьилин заместитель Алмас Шуаева.

Чун алай вахтунда гьамамар авай гьалдихъ галаз мукьувай таниш хьана, “Серный источник “Ахты” карханадин директор  Велимегьамед  Нурмегьамедовахъ  галаз суьгьбетарна. Ина авунвай ва ийизвай крар къалуриз, ингье ада вуч лагьанатIа:

— Тамамвилихъ сергьят авач лугьурвал, ина ремонтдин кIвалахар куьтягь жезвач: датIана са вуч ятIани эцигзава, авайди хъсанарзава. 2010-йисан февралдиз за кирида (аренда) кьурла, инаг лап эйбежер гьалда авай. За ибадат ийи­дай кIвал эцигна,“Генералдин” гьамам вижевайдаказ туь­кIуьр хъувуна.

Къейдин, 40 йисуз гадарнавай ам инсанриз гьич алай чкани чизмачир. Чилин кIаник вичин вахтунда хкатIнавай къванерикай, зурба челег хьиз, чарх алаз туь­кIуьр­навай “Генералдин” гьамам (ХIХ асирдин сифте паюна генерал Чичеваринан эмирдалди эцигайвиляй ва сифте гьада чуьхуьнагар ийиз хьайивиляй гьакI лугьузва) вичин сифтегьан къайдадиз хканва ва артухлама  парталар хутIундай, ял ядай кьилди кIвални акал хъувунва, цIийи туалетар эцигнава.

Куьрелди, эхиримжи 8 йисан вахтунда чна саки 6 млн. манатдин къимет авай кIвалахар тамамарнава. Женийринбурни кваз вири гьамамар туькIуьр хъувуна, мугьманхана гуьнгуьниз хкана, патарив гвай чкаярни къулайдаказ дуьзмишна. Сезондин береда инсанри цин кьитвал гьисс тавун ва яд къурун (бязи чешмейра чпик экечIиз тежервал кузва) патал махсус 5 гьамбархана эцигна ва исятда ругуд лагьайдал кIва­лахзава. Цин химкъурулуш ахьтинди я хьи, гьар кьве йисалай вири гьамамар ремонтуниз мажбур жезва. Исятда, аквазва хьи, чна махсус пищеблок галай ва 30 касдиз къуллугъиз жедай столовой, мугьманар патал ял ядай къулай кIвални галай “Люкс” гьамам эцигзава (1-майдилай кардик акатдай анжах и кьве чкадиз миллион манатдилай артух пул серфнава), и чка гуьнгуьниз хкизва. Фикирдик,  кредит къачуна, вини мугьманханаяр (Советрин девирдилай кьулухъ ишлемиш тийиз гадарнавай анал пара кар ала) капитальныйдаказ  ремонтун ва девирдин истемишунрив  къадайвал тадаракламишун, гьакI фадлай амачир дежурный духтурдин къуллугъ цIийиз арадал хкун, “Ахты-Гьамамар” маршрутдин автобус кардик кухтун, чиркин ятар михьдай къурулуш туькIуь­рун ва бязи маса месэлаяр ква.

— Ибур вири пулдин еке такьатрихъ галаз алакъалу крар я. Хозрасчётдал алай квез ахьтин мумкинвилер жезвани? Гьамамринни мугьманханадин къиметар гьихьтинбур я? Йикъа квевай шумуд кас кьабулиз жезва? — хабар кьуна за.

— Чахъ (хъсан-пис) 30 койка-чкадин мугьманхана ава. Сезондиз йикъа 200-300 кас гьамамдиз къвезва. Чаз са сятда 50-55 касди чуьхуьнгардай чкаяр ава. Мугьманхана суткада ваннаяр кьабулунни кваз — 300 манатдай, чуьхуьнагар авун, гьамамрин шартIариз килигна — 30-100 манатдай. Жегьил спортсменривай, дявединни зегьметдин ветеранривай, инвалидривай ва жуьмя юкъуз мис­кIиндиз къвезвай динэгьлийривай “Умуми” гьамамда чуьхуьнагар авунай пул къачузвач. ХъуьтIуьн мекьи варцара жемят квачирвиляй чна чи къуллугъчийрин са пай (10 кас) вахтуналди тIими­лар­за­ва. Гьамамрин гьалдикай ва муьштерийриз къуллугъу­нин дережадикай рахайтIа, пис туш (шикаятдин ар­за­яр авач). Авай гьаларал чун рази жезвач. Хъсан де­ре­жадин халис курорт хьун патал, хиве кьан, еке кредитар къачуз жуьрэт ийиз жезвач. Хъсан спонсорни авач.

— Налогар кьванни вахт-вахтунда гуз жезвани?

— Гьамамрин къазанжи тIимил я. Нагагь захъ 120 куьнуьдин хсуси майишат авачиртIа, кьил акъудиз же­дачир. Налогар, киридин икьрарда къалурнавайвал, гьамамар датIана ремонт, цIийикIа туь­кIуьр хъийизвайвиляй регьятарнавай къайдада вахт-вахтунда гузва.

— Ял ягъиз, сагъламвал мягькемариз къвезвайбурун хатасузвал хуьз хьуникай вуч лугьуз жеда?

— Гьалар секин я. Дежурный полицейскийдин пост алачтIани, абуру гьамамар гуьзчивиликай хкудзавач. Сагърай! Ина кьуд пата видеокамераярни эцигнава эхир.

Ина чна ял ягъиз, сагъламвал мягькемариз атанвай бязи мугьманрин фикирарни чирна.

Расул  Жамиев  ва  Къазихан  Мисриханов.  — Чун уьлкведин кеферпата вахтадин тегьерда кIва­лахзавай кьасумхуьруьнвияр я. КIвачер тIарзаваз акур­ла, ди­де­-бубади са 3-4 юкъуз и гьамамрал фин мес­­лятна. Абур чеб гьар йисуз къвезва, куь­­мекни жез­ва. Накь чун йифен сятдин кIуьдаз атана агакьна. Сагърай, къуллугъчийри пара хушдиз кьабулна, ми­хьи­ ва чи­ми мес-яргъан гана, чай теклифна. Латар кьа­булна, мукьвара тахьай хьтин хъсан ах­варна. Дар­ман ятариз гаф авач. Мугьманханадай 300 манат къачузва, ужуз я. Сто­ловой (дугъри я, ам гила эцигзава), рикI ала­дардай са чка авайтIа, мадни хъсан тир.

Дмитрий Стасюк (юрист) ва Оля Мальцева  (психолог). — Чун Хабаров­ск шегьер­дай я, са варз я ав­то­стопдин къайдада сейрдаваз. Маршрут Интенрнетдиз килигиз тайинарзава. Пара чкайра хьана, Интернетдай ина кудай цин дарман чешмеяр авайди чир хьайила, Краснодардай Да­гъустандиз атанва. Мугьманперес халкь я, инсанри гьарда вичелай алакьдай куьмек теклифзава. Чазни кудай ятарин чешмейрал тешкилнавай санаторий ава. Амма и ятар чибурулай хъсан я. Гьавадизни тIе­биатдин гуьзелвилиз гаф авач. Халисан курортдин чка инаг — шегьердин кат-калтугдикай вахтуналди хьайитIани кьил къа­къудна, ял ягъиз­ жедай пара секин, хелвет­ чка. Та­лукь тир къуллу­гъар, реклама хьа­найтIа, къецепатан уьлквейрайни туристар желб ийиз жедай. Ина дагъдин спорт, туризм арадал гъунизни хъсан шартIар ава.

Багъри ватандикай мугьманар тарифлудаказ раху­ни рикIик дамах кутазва. Уьл­кве кризисдин гьаларай акъатна, халкьдин яшайишдинни экономикадин гьалар­ хъсанвилихъ дегиш жезвай шар­тIара, умуд кутазва, Ахцегьрин гьамамарни машгуьр курортдиз элкъведа.

Дашдемир Шерифалиев