Муьгъ — им халкьдин тарихдин, архитектурадин ва культурадин лап зурба агалкьун я. Гурлу Самур ва Ахцегь вацIар сад садак какахьзавай (адаз гьакIни Алпан вацI ва Ахты-чайни лугьузва) чкадал экIя хьанвай Ахцегьрин хуьр чеб гьар жуьре девиррик ва архитектурадин къайдайрик акатзавай муькъвералди машгьур я. КIамарилай ва къаналрилай вегьенвай хейлин гъвечIи муькъвер квачиз (абур ина 11 ава), кьве муьгъ культурадинни архитектурадин жигьетдай иллаки къиметлубур я. Мисал яз, кьве тагъдин, вич 1915-йисуз Англиядин ва Бельгиядин инженерар тир Джиорисани Дебернардиди Италиядин проектдай халкьдин такьатрихъ эцигай (гьавиляй жемятди адаз Италиядинди лугьузва) муьгъ иллаки вичел фикир желбдайди я. Ам эцигуниз жермейрин 10200 манат ва жемятдин 9500 манат серфна.
Хуьруьн юкьва, адан куьгьне паюна авай и муькъуь Ахцегьрин Гуьне ва Къуза патар алакъаламишзава. Ам райондин лишанлу чкайрикай сад я. Лугьузва хьи, дуьньяда и жуьредин анжах 2 муьгъ ава. Сад — Ахцегьа, муькуьдини — Европада. Виш йисалайни гзаф вахтунда жемятдиз къуллугъзавай Ахцегьрин муьгъ-юбиляр, гьелбетда, аквадай гьалда куьгьне хьанвай ва ам цIийи хъувун чарасуз тир. Гьавиляй Ахцегь райондин кьил Осман Абдулкеримован теклифдалди жавабдар и кIвалахдив чкадин карчи, меценат Абдул-Керим Палчаев эгечIна. КIвалах Махачкъаладай тир муькъвер эцигдайбурун бригададин тежрибалу устIарри тамамарна.
Нетижада къайдадиз хкай тарихдин метлеб авай и муьгъ 2015-йисан июлдин вацра лезги халкьдин игитвилин “Шарвили” эпосдин 15-сувариз талукь яз шад гьалара ачухна. Пешекарри къейдзавайвал, вич Вирироссиядин ирсинин объект яз малумаруниз лайихлу куьгьне и муькъуь гележегда 50 йисан къене жемятдиз къуллугъ хъийида.
Муьгъ эцигуниз талукь яз гьакъикъи и жуьредин тарихдин делилар ава: 1911-йисуз ахцегьвийри хуьруьн кьве пад сад-садахъ галаз алакъаламиш авун патал кардик квай кIарасдин муькъуькай яргъа тушиз цIийиди эцигун кьетIна. Ахцегьа урусрин къеледин офицерривай муькъвер эцигдай машгьур пешекаррикай ван хьайи хуьруьн агъсакъалрин Советди Европадин жуьредин муьгъ эцигун кьетIна. И мураддалди Бельгиядиз пешекаррихъ галаз икьрар кутIун патал чпин векил — Абдулфатагь Ражабов (1896-йисуз дидедиз хьана) ракъурна.
Ахцегьрин светский школа ва чкадин медреса куьтягьнавай ам савадлу, медени инсан тир. А касдиз урус, араб, туьрк ва француз чIалар чидай. Жемятдин арада чирвилер чукIурзавайдини яз машгьур ам са шумуд варз арадай фейила, Бельгиядай Ахцегьа тагъ (арка) алай ракьунни бетондин муьгъ эцигунин гьакъиндай талукь тир икьрар гваз хтана. 1913-йисуз муьгъ эцигна. Амма инженерри дагъдин вацIун «секинсуз къилих» кваз кьунач. Гьавиляй гатфарихъ вацIа гзаф хьанвай цин таъсирдик а муьгъ чкIана. Къей ийдин, икьрар юридический жигьетдай акьван савадлудаказ туькIуьрнавай хьи, къецепатан уьлквейрин инженерар маса технологиядай ва чпин гьисабдай пул серфна, цIийи муьгъ эцигуниз мажбур хьана.
Абдулфатагь Ражабов агьваллу кас ва машгьур тухумдин векил тир. Адан буба Абдулменаф (1796-йисуз дидедиз хьана) Ахцегьрин жемятдин старшина-кавха тир. Буба кечмиш хьайидалай кьулухъ ахцегьвийри кавхадин везифаяр Абдулменафан хцел ихтибарна. Бельгиядай хкведайла, Абдулфатагьа Ахцегьиз арабайра аваз а уьлкведин мебель ва кьве гъвечIи кицI — болонкаяр хкана. 1916-йисуз ада Бакудай киноаппарат хкана ва ахцегьвийриз кино къалурна. 1917-йисуз лагьайтIа, а касди чепедин турбайра аваз вичин пулдин такьатрихъ Къутунхъарин хуьряй Ахцегьиз булах гъана. Уьлкведа Советрин гьукум тестикь хьайидалай кьулухъ Абдулфатагь вичин хушуналди кIвалахдилай элячIна. Ада вичин вири чилер, мал-хеб чкадин колхоздив вахкана. Гьавиляй ам жазаламишни авунач.
Дашдемир Шерифалиев
