(Абдул-Гъафар Агьмедован 95 йисаз талукь яз)

(Эхир. Эвел — 47-нумрада)

…Хайи райондин, республикадин тарихда аквадай хьтин гел тур Абдул-Гъафар Агьмедован инанмишвилерикай, уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай яргъалди рахаз жеда. Чна лагьайтIа, адан гьар жуьре вакъиайрив ацIай уьмуьрдин бязи чинризни къилихриз вил вегьезва. Чи игитдин лап метлеблу къилихрикай сад, гьелбетда, кьетIен ватанпересвал тир. Хайи кIвал, хизан, хуьр — гъвечIи ватанни ватанэгьлияр, санлай чIехи уьлкве пара кIан хьунин лишанри адан вири суьгьбетрани кхьинра кьилин чка кьазва. Вич къе чахъ галамачтIани (инсан халкьдин рикIел аламай кьван гагьди ам кьенвач лугьуда, и жигьетдай ам эбеди я), адан камаллу насигьатрив ацIай весиятар чаз ва гележегдин несилриз уьмуьрдин къиметлу тарсар я. Ватанперес, далудихъ уьмуьрдин девлетлу тежриба галай камаллу агъсакъалдихъ галаз чи гьар са гуьруьш-суьгьбет гьакъикъатдани ватанпе­ресвилин мана-метлебдинбур тир. Агъадихъ чна Абдул-Гъафар Агьмедовал чан аламаз адахъ галаз кьиле фейи суьгьбетдай бязи чIукар гузва.

— Квез чидани, Ахцегьай тIвар-ван авай бажарагъар гзаф акъатун — им дуьшуьшдин кар туш. Инаг вичин вахтунда лезгийрин къадим цивилизациядин меркез хьана, — суьгьбетнай Абдул-Гъафар Исакьовича.

— Тарихдиз вил вегьин тавуна жедач, исятда Кьиблепатан Дагъустандинни Кеферпатан Азербайжандин мулкарал фео­дальный Лакз (Лезгистан) уьлкве хьана. ХIII-ХIV асирра къецепатан душманрихъ галаз дявейра ам чкIайла, Самур дереда Ахты-пара азад общество арадал атана. А макъамда душманрин хура, хуьрер туп­ламиш хьунилай гъейри, масакIа дурум гуз хьун мумкин тушир. Азад обществодик Ахцегьар ва са вахтунда адакай хкатнаваз хьайи Хкемар, Хъуьлер, Грар, Къутункъар, Къуча­гъар­, гьакI Мичегьар, Смугъулар,­ Хълар, Хинер, Пчар (Борч), Гутумар, Мацар, Фияр ва 1775-йисалай Усурар, Гъуьгъве­зар, КьакIар акатна…

Ахты-пара азад обществодин регьбервал Ахцегьрин бинелу, чIехи гьар са тухумдикай (ахьтинбур вири 40 авай) хкянавай агъсакъалрин Советди ийизвай. КьетIен ихтияррин и тешкилатдал къазидин ва хуьрерин векилрин-эфендийрин иштираквални аваз халкьдин яшайишдинни экономикадин, сиясатдин, хатасузвал хуьнин ва диндин лап важиблу месэлаяр гьялдай. Агъсакъалрин Советдин гаф вирибуруз чIуриз тежер къайда тир. Маса хуьрерилай тафаватлу яз, ахцегьвийриз кьетIен ихтиярар авай. Месела, ахцегьви меслятчияр квачиз хуьрера гьуьжет-шартI алай месэлаяр гьялдай ихтияр авачир; хуьрерин хиве ахцегьвийриз пахтачивилин къуллугъ авунин буржи-везифа тунвай. Ам вуч я лагьайтIа, гьар са ахцегьвидиз йиса садра вичиз кIани са хуьруьз мугьман жедай ихтияр авай. Адет яз, абур дестедаваз фидай. КIвалин иесиди неинки мугьманар хъсандиз къунагъламишдай, гьакI абурун балкIанризни ем гудай. Эгер хуьруьнвидивай ахцегьви кьин хьайитIа, тахсиркардал ивидин къандин эвезда 600 манат ва я 600 гьер жерме илитIдай (им куьтягь тежер къанлувилин пис адетдивай къерех хьун тир). Гьахьтин тахсиркарвиляй ахцегьвиди а жермедин са пай гузвай. Ахцегьви руш са хуьруьнвидиз гъуьлуьз фидайла, рушан магьледин гьар са касдиз, «барху» лугьуз, 3 манат пул ва я гьа къиметдин шей гудай.  Ихьтин некягьра чам гада кьетIен алакьунралди тафаватлуди хьана кIандай дуьшуьшар тек-бир тир. Дяведин къурхулувилин дуьшуьшра агъсакъалрин Советдин къарардалди гьар са хуьруь яракьлу викIегьрин десте-кьушун акъуддай. Вичин нубатда, азад обществодин вири хуьрер абурун меркез тир Ахцегьрихъ галаз сих алакъада аваз адан хуьник-къаюмвилик квай. Им гьа девирда Европадин уьлквейрин культурадиз мукьва мусурманрин вилик фенвай цивилизациядин са жуьре тир.

— Абдул-Гъафар Исакьович, гьа ма­къамда Ахцегьар культурадин вини дережадиз акъатунин сир вуч тир? — хабар кьуна чна, и кар итижлу хьана.

— Лугьун хьи, Ахцегьар буш чкадал алимрин ва гъилин-тупIун сеняткарвилерин макан хьанач, — давамарна Абдул-Гъафар Исакьовича вичин суьгьбет. Ихтилат кватай чкадал къейдин, адавай хайи халкьдинни культурадин месэлайрай, урус гафар кутан тийиз, сятералди рахаз жедай, на лугьуди, ада дидед чIалал илимдин ктаб кIелзава. И кар чаз адан агъадихъ давам жезвай суьгьбетдайни (ам за вичин макъамда диктофондал кхьена, гила ишлемишзава) успат жезва­.

— И феномендин кардихъ вичин бине ава. Юкьван асирра Ахцегьар йигиндиз вилик финин, анай зурба алимарни пешекарар акъатунин себебрикай сад ам я хьи, гьеле VII асирдин эхирра мусурман дин кьабулунихъ галаз санал ина медресаярни галай мискIинар арадал къвезва. Месе­ла, Абумуслима (Маслама) къван эцигай­ Ахцегьрин жуьмя-мискIиндин медреса ХVII асирдилай Къуръанни гьадисар чирунихъ, диндин илимрихъ галаз санал грамматикадай, астрономиядай, риторикадай­, медицинадай чирвилер гузвай, машгьур алимрин гъилин хатIарин ктабар кхьин хъийиз­вай илимрин макан тир. Кавказдин ва РагъэкъечIдай патан уьлквейрин илимрин меркезрихъ галаз алакъада аваз вилик физвай ина Европадин культурадиз мукьва тир мусурманрин медениятдин кьетIен цивилизация арадал атана. Ахцегьрин жуьмя-мискIинда алимринни имамрин иштираквал аваз агъ­сакъал­рин Советди кьабулзавай къарарар жуьмядин кпIунилай кьулухъ вири жемятдиз раиждай…

— …Обществодин еке дережадиз акъатнавай культура арадал атуниз, гьелбет­да, урусрин культурадини еке таъсирна­. ИкI, 1813-йисан 12-октябрдиз Къарабагъда Гуьлистандин ислягьвилин икьрар ку­тIу­нуналди бегьем хьайи Россиядинни Ирандин дяве (адак чи ата бубаярни акатна) акъвазна. Гуьгъуьнлай, 1839-йисуз, Ахцегьа урусрин къеле эцигна, 1861-йисуз урус офицеррин куьмекдалди Кеферпатан Кавказда хуьруьн чкада сифте яз светский мектеб ачухна, 1905-1906- йисара Ахцегьани­ Бакуда лезгийрин милли театр арадал атана ва икI мад. Итижлуди ам я хьи, гьатта Ахты-пара азад обществодилай эгечIна медресаяр ва гуьгъуьнлай Урусатдик кваз Ахцегьрин светский мектеб жемятдин налукрин пулдихъ хуьзвай.

Квез чидани, ахцегьвийриз гьатта вичин­ художникни авай — Эюбрин тухумдай тир Муфтали. Диндин къанунри и кар ихтияр гузвачиртIани, ада, лезгийрикай чаз малум 1-художникди, Фарахзардин (Шекидин патав гвай хуьр) мискIиндин цлар гьар жуьре нехишралдини тIебиатдин шикилралди ва диндин кьетIен хатIарин кхьинралди чIагурна. Гуьгъуьнай адан рехъ Дагъус­тандин скульптурадин бине эцигай машгьур Аскар Сарыджадин буба Сарийрин Нуьгьбега (1870-1958) давамарна. Ахцегьа­ медресани урус мектеб, Ставрополдин гимназия Бакудин реальный училище акьал­тIарна, урусрин армиядин Ширвандин пияда кьушунрин полкуна къуллугъай, Бакудин нафтIадин мяденрин фяле хьайи ва эхирдай (1890-йисара), хайи ватандиз хтана, Ахцегьа почтунин идарадиз регьбервал гайи Нуьгьбегаз урус, френг, араб, туьрк, фарси чIалар чидай. Ахцегьа лезги хакьдин театрдин бине кутурбурукай сад тир ам музыка ягъиз, афишаяр кхьиз ва декорацияр туькIуьриз, театрдин художник-декоратор хьизни машгьур хьана.

Къадим заманадилай машгьур базар, гьар жуьре устIарханаярни магьир устIарар ва къунши вилаятрихъ галаз алверчивилин сих алакъаяр аваз хьайи Ахцегь шегьер иллаки гъилин-тупIун сеняткарвилералди тафаватлу тир. Ина заргарвилин, чатухъанвилин, хъенчIин къапарин кIвалахрин машгьур устIарханаяр авай. Амма ахцегьвийрин­, гьакI вири лезгийрин материальный культурадин вини кукIуш гам-халича хурун хьана. Надир нехишрин гуьзел халичаяр, чи вахтунин чIалал лагьайтIа, бубайрилай инихъ Ахцегьрин кьетIен «ярж» тирвиляй адакай куьрелди бинелудаказ рахан, — халкьдин квахьнавай милли сеняткарвилерикай ихтилат кватайла, мадни гьевеслудаказ, гагь хъел акатна, гагь чанда гьайиф-бейкефвал аваз рахазва ам.

— Эхь, неинки хуьрерин, гьакI Ахцегьрин саки гьар са кIвале гам-халича храдай тарар-станокар авай. Бадейри рушаризни сусариз и сенят лап гъвечIи чIавалай чирун адет тир. И пеше чин тийидай дишегьли айибдай. Гьавиляй гьеле 1909-йисуз Ахцегьа Дагъустанда сифте яз халичаяр храдай устIархана — артель ва 1927-йисуз гьадан бинедаллаз халичаяр храдай фабрика ачухна. Экспортдиз рекье тун патал хразвай халичайрин устадар гьазурун патал патав махсус школани кардик кутуна.

— Ахцегьвийрин уьмуьрда иллаки зурба вакъиа 1861-йисан 26-сентябрдиз Да­гъустанда, гьатта Кавказдин хуьруьн чкада сифте яз диндинди тушир светский школа ачухун хьана, — суьгьбет давамарна агъсакъалди. — Обществодин яшайишда гьар жуьре пешекарринни алимрин гьа «чад» себеб яз, ина вилик фенвай интеллигенция арадал атана. Ахцегьрин школада Пирали ва Видади Эмироври, Нажмудин Самурскийди, Мирзабег Ахундова, Къазимегьамед Агъасиева, Гьажибег Гьажибегова, Юсуф Герейханова, Хайирбег Заманова, Аскар-Сарыджади, Алла Жалиловади, Рагьимат Гьажиевади, Агьед Агъаева (вирибурун тIварар кьаз жедач) ва машгьур гзаф маса бажарагъри кIелна…

— Абдул-Гъафар Исакьович, къе чна чи жегьилриз тарихдикайни бажарагълу ксарикай дамахдин ихтилатар авурла, чидани абуру вуч жаваб гузватIа? «Хъсан я, абур вири хьана алатна. Гила дамахдай вуч ава? Алай вахтунда чун пара месэлайрай Дагъустандин маса халкьарилайни районрилай кьулухъ гала»­ лугьуз, разисузвилин делилар гъизва.

— Гьабурни гьахълу я, хтул. Дуьньяда дурумлу, сад хьиз амукьдай эбеди са шейни авач. Къадим грекрин философ, тарихдин диалектикадин буба Гераклита вуч лагьанатIа чидани? «Всё течёт, всё меняется. И никто не был дважды в одной реке. Ибо через миг и река была не та, и сам он уже не тот». Им агъзур йисаралди, цуьк акъудиз, яшамиш хьайи Майя, Инда, Ольмекар хьтин чеб яшайишдинни культурадин лап вини дережадиз акъатай цивилизациярни халкьар гел галачиз квахьай сирлу дуьнья я. Дугъри я, тарихдин жуьреба-жуьре себебрикди кьве чкадал пай хьанвай лезги халкь къе зайиф я. Аллагьдиз шукур, къе чун гьа икI амайди. «Яд аваз хьайи вирериз фад-геж яд хкведа» лугьудай хъсан мисал ава. Зи мягькем инанмишвал ам я хьи, лезги халкьдал, эпосдин игит Шарвилидин макан тир гьа Ахцегьрилай эгечIна, вичин виликан баркаллувал хкведа. И кар вич-вичелай жедач, чалай, чи ватанпересвилин руьгьдилай, бубайрин весиятар кьилиз акъу­диз гьазур чи регьберрилай аслу я.

Рагьметлу философ-алим Агьед Агъаевани лезгийрин зурба общественный деятель Имам Яралиева 2000-йисуз Ахцегьа «Шарвили» эпосдин сувар тешкилун ва ам гьар йисуз кьиле тухун теклифун гьа и мурад фикирдаваз авунвайди я. Вичин ери-бине, тарих чин тийидай халкьдихъ гележег жедач. Гьавиляй чна акьалтзавай несилдиз чун гьихьтин баркаллу бубайрин невеяр ятIа, чаз гьихьтин дерин дувулар — дамахуниз лайихлу къадим тарих, игитар аватIа чирна кIанда. Квелай эгечIда лагьайтIа, чун эгечIнава хьи.

Сад лагьайди, гьар йисуз Ахцегьа кьиле тухузвай «Шарвили» эпосдин сувар лезги чIалан дестедин халкьар садзавай зурба мярекат я. Къагьриманвилин ирс хуьниз­, дагъустанвийрин дуствилин алакъаяр мягькемаруниз эверзавай а суварик республикадин маса халкьарин векилрини иштиракзавайди аннамишайтIа, ам Дагъустандин чIехи мярекатдиз элкъвезва. «Шарвили» эпосдин ктабар акъудзава, драма ва опера­ сегьнеламишнава. Амма чи халкь сад хъувун, вилик тухун, акьалтзавай несил­ ватан­пересвилин руьгьдаллаз тербиялами­шун патал «Шарвили» эпосдин мана-мет­леб ва мумкинвилер акьван гегьенш я хьи, гьелелиг и месэладин важиблувилин гъавурда тамамвилелди гьатта чи районрин регьберарни акьунвач. Дагъустандин гьич са халкьдизни авачир хьтин зурба эпос аваз хьунал чна дамахна, адакай хъсандиз­ менфят къачуна кIанда. Гьелелиг икI туш: «Шарвили» эпосдай илимдинни тежрибадин конференцияр тухузвач; «Шарвилидин» тарсар школайрин программайрик квач. «Шарвилидин» суварик герек кьуд патай къвез, кьиле Шарвилияр, яни игитдин сегьнеламишнавай къаматар авай викIегьрин атлу ва пияда дестейри иштиракин. Суварин серенжемра кьилин фикирни, исятда хьиз, мани-макьамриз ваъ (Шарвили манидар тушир кьван, гъиле яракь аваз, хайи халкьдин азадвал патал душманрин хура акъвазай зурба пагьливан я), юкьварар кьазвай пагьливанрин, лишанар кьазвайбурун, атлуйрин ва жегьилар руьгьламишзавай акъа­жунриз гана кIанда.

Кьвед лагьайди, «Шарвилидин» сувар кьиле тухузвай майданни дегишарайтIа, хъсан я. Вучиз лагьайтIа, тамашачияр патал дарвилелайни къулайсузвилелай алава, анаг В.Эмирован багъ, почтадин идара ва патав гвай кIарасдин кIвалер алай чкаяр пIирер квай сурар я. Эмирован багъ аялрин мярекатрин ва чи игитризни вири рекьерай лап машгьур ксариз памятникарни барельефар авай махсус пантеон патал кутугнава. Шарвилидин суварин майдан патал, месела, Пельтуьйрин магьледа куьгьне суддин идарадин патав амфитеатрдин жуьреда зурба майдан туькIуьриз жеда.

Пуд лагьайди, чна винидихъ авур суьгьбетда къалурай чи чIварахрикай бине кьуна, халкьдин руьгьдинни ахлакьдин ва материалрин культура, экономика арадал хкана кIанда. Кьилди къачуртIа, базардин экономикадин цIийи шартIара герек виликдай аваз хьайи Ахцегьрин машгьур базар, Межколхозстрой ва МТС карханаяр, «Шалбуздагъ» универмаг (вичин вахтунда ам законсуздаказ МВД-диз гана) кардик кухтун, чи дамах-ярж тир Ахцегьрин машгьур гьамамар, урусрин къеле реставрация хъувун. Райцентрадин юкьвай физвай вацIал мад са хъсан муьгъ эцигун (муькъвер Ахцегьрин кьетIен лишанар я) ва элкъвена къерехдай фидай рекьер туькIуьрун герек я. КьетIен фикир, гьелбетда, Ахцегьрин багълар, хипехъанвилинни малдарвилин комплексар арадал хкуниз ва абурун хаммал-суьрсет чкадал гьялдай гъвечIи карханаяр эцигуниз гана кIанда. ГьикI хьи, чкадал гъилиз хъсан мажиб къведай кIвалахдин ва ял ядай чкаяр тахьанмаз, дагъдин шартIара жегьил хизанар акъваздач…

Дашдемир  Шерифалиев

(Макъала куьруь авуна гузва)