(Абдул-Гъафар Агьмедован 95 йисаз талукь яз)

Абдул-Гъафар Исакьович Агьме­дов­ (1929-2018) — экономикадин илимрин кандидат, Дагъустандин лайихлу экономист, жемиятдин деятель,  халкьарин дуствилинни культурадин «Да­гъустан-Азербайжан» тешкилатдин пре­зидент­, къени къилихрин камаллу инсан! 2024-йисан 27-декабрдиз адан 95 йис жедай.

Зи буба Шерифалидин дуст Абдул-Гъафар Исакьович (рагьметлуяр таяр-туьшер тир ва вич бубадин халуйрикай тирвиляй зани гьуьрметдивди адаз халу лугьузва) заз фадлай чидай. Амма сифте яз чун кьисметди мукьувай Ахцегьа ваъ, 2008-йисан 15-октябрдиз Азербайжандин КцIар шегьерда танишарна. А макъамда Азербайжанда президентдин сечкийрин кампания кьиле физваз, чун, кьиле Ахцегь райондин кьил Сафидин Мурсалов аваз, Ахцегь райондай 5-6 касдин десте, КцIар районда гуьзчияр (международный наблюдателар) яз желбнавай. Гьа макъамда аниз халкьдин дипломатия кьилиз акъудун патал Махачкъаладай культурадин ва экономикадин алакъайрин «Дагъустан-Азербайжан» тешкилатдин президент Абдул-Гъафар Агьмедовни атанвай. Сечкийрин 2-3-йикъан къене са мугьманханада ял ягъун кьисмет хьана, чна хейлин суьгьбетарнай. Гьа гуьруьшдилай кьулухъ чун садаз-сад хъсандиз чир хьана, чи танишвал дуствилин хуш алакъайриз элкъвена, ам заз камаллу насигьатчи хьана. Эхь, ажайиб кьисметдин мугьманперес инсан тир агъсакъалдиз дустар пара авай, кIандай, дуствилел къимет эцигиз чидай.  

Гьа гуьруьшдай лап хъсандиз вуч рикIел алама, куь таъсирна лагьайтIа, адан вини дережадин меденивилини рикIин сидкьидай тир ватанпересвилин къилихри. Энциклопедиядин чирвилерин, уьмуьрдин девлетлу тежрибадин, гьич зеррени лавгъавал, дамах гвачир 79 йисан яшда авай гумрагь ва камаллу агъсакъалди вичин насигьатлу суьгьбетралди ана парабур гьейранарнай. Йифен геждалди мугьманханадин вилик квай ял ядай багъдин куьсруьдал ацукьна, тарихдинни яшайишдин месэлайрай адан маналу ва ширин суьгьбетрихъ яб акализ мугьманханадин саки са пай агьалияр кIватI жедай. Уьмуьрдин девлетлу тежриба авай агъсакъалдин суьгьбетра виридалайни итижлу терефар ватанпересвиликайни халкьарин арада дуствилин алакъайрикай тир.

1920-йисара Агьмедов Исакьан хизан Бакуда авай. Абдул-Гъафар тIвар эцигай сифте аялни 1929-йисан 27-декабрдиз Баку шегьерда дидедиз хьана.

КьатIунар авай зигьинлу гада бубади­ 1936-йисуз 1-классдиз ракъурна. 1939-йи­суз Исакь хизанни галаз хайи ватандиз­ хквезва ва Абдул-Гъафара Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван мектебда кIелун давамарзава. 1948-йисуз ада лап хъсан къимет­ралди Дербентда 1-нумрадин школа ва 1953-йисуз Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтдин ветеринариядин факультет куьтягьна.

Гьеле вузда кIелдайла Абдул-Гьафаран тешкилатчивилин кьетIен алакьунар акуна, ректоратди адал сифте комсомолрин, ахпа парторганизациядин секретарвилин везифаяр тапшурмишнай. 1960-йисуз КПСС-дин ЦК-дин высший партшколада кIел хъувур 32 йиса авай жегьил КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарвиле  хкяна.

Хиве кьур кардал кIевелай алахъдай жегьил итим, гъилер къакъажна, къуллугъ­дин везифайрив эгечIна. Дамах гвачир, чIе­хи-гъвечIидахъ галаз рахадай умуми чIал жагъуриз чидай тежрибалу тешкилатчиди чкадин камаллу агъсакъалрихъ галаз меслятдалди ва инсанрихъ галаз рикIин сидкьидай тир рафтарвилералди къуллугъдин юлдашрин ва халкьдин арада лайихлу гьуьр­мет къазанмишна.

«Мугъандин къишлахрал Абдул-Гъа­фар атун чаз сувар тир: райондин экономи­кадин ва хипехъанрин хизанрин яшайишдин мес­элаяр гьялиз жедай», — лугьудай чубанри­. ХъуьтIуьз аниз райондин  майишатрай 100 агъзурдалай виниз лапагар, хейлин къарамаларни балкIанар ва абурухъ гелкъвезвай хипехъанринни малдаррин хизанар куьчарзавай эхир. Хинерин, Фиярин, Гутумрин, Чеперин хуьрерин колхозрай бязи хизанар кьуьд-гад Мугъандин къишлахра амукьиз, анра тамам хуьрер кутунвай. Гуьгъуьнлай СССР чукIуникди, гьайиф хьи, абур вири туна, эхкъечIуниз мажбур хьана.

Вичиз «Халкьдин секретарь» лугьузвай­ Абдул-Гъафар Исакьовичан девирда­ Ахцегь районда рикIел аламукьдай хейлин крар авуна. Райисполкомдин председателар­ ­хьайи Асланжи Сефербеговахъни Рамидин Жалаловахъ галаз санал абуру Ахцегьрин къамат саки дегишарна, район республикада кIвенкIвечибурун жергедиз акъудна.

Гьа чIавуз къанал тухуналди ва «Ахтынский», «Заря» совхозра чкадин сортарин емишрин къелемлухар кутуналди багъларин майданар гегьеншарна. Гатфаралди 450 ва 700 тонн емишар хуьдай кьве гьамбархана туькIуьрна. Ахцегьрин ичерин «бренд» вири уьлкведиз машгьурна. Нисиярдай завод, «Сельхозтехника» кархана арадал гъана. ЧIехи Гъалибвилин суварин 20 йисан юбилейдин шадлухдай Да­гъустандин районрикай сифте яз Ахцегьа­ Баркаллувилин обелиск ва дагъдин кукIвал телеретранслятор хкажна; Ахцегь-Хинер, Усугъчай-Къуруш рекьер туькIуьрна (а чIа­вуз Докъузпарани Ахцегь райондик квай); Къизил-дередин мяденра геологоразведкадин кIвалахар башламишна; Ахцегьа АТС, аэропорт кардик кутуна; райцентрада чкIизвай куьгьне кIвалерин чкадал машгьур «Самур» мугьманхана, «Шалбуздагъ» универмаг, спортдворец, райбольница, поликлиника, Ахцегьрин 2-нумрадин ва Усугъчайдин юкьван школайрин дараматар, гьакI администрациядин кIвалер, некIединни якIун комплексар эцигна; Ахцегьа музшкола­ ва халкьдин театр кардик кутуна; Хуьруьга, Луткуна, Цуругъа, КьакIа, Хине, Къурушдал ва Мугъандин къишлахрал клубар эцигна; дагъдин хуьрериз ЛЭП-дин шалманар, телефонринни радиодин симер чIугуна; куьчеяр аваданламишна; эхиримжи гзаф йисара рикIелай ракъурнавай «Цуькверин сувар», «Яран сувар», «Маргъухъанрин югъ»  цIийиз арадал хкана. Ахцегьрин РДК ВДНХ-дин иштиракчи ва лауреат хьана (кIвалахдин тежриба чириз, а вахтунда райондиз Эстониядай, Болгариядай ва Венгриядай делегацияр атанай). Райондин «ЦIийи дуьнья» газетдин редакциядиз типографияни галай хъсан дарамат эцигна ва икI мад.

Куьрелди, цIийи регьберди хиве кьурвал, ада Ахцегьар дагъларин кьула авай кьетIен шегьердиз ухшамишна. И агалкьунрин нетижада Ахцегь район Октябрдин революциядин 50 йисан юбилейдиз талукь яз тешкилай соцсоревнованида халкьдин яшайишдинни экономикадин ва культурадин агалкьунрай КПСС-дин ЦК-дин, Верховный Советдин ва СССР-дин Министррин Советдин, гьакI ДАССР-дин гьукуматдин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахриз лайихлу хьана.

Абдул-Гъафар Исакьович, дугъриданни, энциклопедиядин тегьердин дерин чирвилер авай хъсан суьгьбетчи тир. Квекай рахаз хьайитIани, ам лезгийрин, Дагъустандин, Самур дередин инсанрин тIал-квал алай месэлайрал хкведай, гьабуруз талукь тир мисаларни тешпигьар гъидай. Райондин мярекатрал (вичин яшариз ва эхиримжи вахтунда гьатта сагъсузвилизни килиг тавуна, рагьметлуда Махачкъаладай хквез иштиракдай) ам урус са гафни кутан тийиз, ахцегьрин михьи нугъатдалди рахадай жуьредал вири гьейран жедай. Гьар сеферда адан насигьатдин маналу суьгьбетрай чаз милли тарихдикай чин тийир цIийи делилар жагъидай.

ИкI, са сеферда Ахцегьрин библиотекадин кIелдайбурун залда тешкилнавай са мярекатдал муькъверин зурба устад Идрисакай ихтилат кватайла, ингье ада вуч лагьанайтIа:

— Са вахтунда зун чи Уста Идрис кучукнавай чкадин суракьда хьана. Жагъаначир. Ахцегьа авай адан мукьва-кьилийризни адан сур авай чка чидачир. Са кьадар йисар алатайла, гьикI ятIани, зун Азербайжан патан ЭчIехуьре РД-дин халкьдин артист Асеф Мегьманан буба Мегьман Абдуллаеваз памятник ачухзавай мярекатдал акъатна. Гаф гудайла, тамадади «зун ахцегьви я, са кьадар йисара гьана райондин регьбервиле кIвалахна» лугьуз, мярекатдин иштиракчийрихъ галаз танишарна. Жуван сивихъ галай гафар лагьана, анал вилик-кьилик квайбуруз Рагьимат Гьажиевадин, Хуьруьг Тагьиран ктабарни гана ахцукьайла, завай са жегьил итимди атана хабар кьада:

— Вун Ахцегьай ятIа, чир хьун лазим я, ана тагъ алай къванцин чIехи муьгъ авай.

— Вучиз авай, ам исятдани саламатдиз ава, — жаваб гана за.

— Я-я-я-а? — лап хвеши хьана жегьилдиз. — Ам зи чIехи буба Уста Идриса эцигайди я, — дамах гваз лагьана ада.

Гьанал малум хьайивал, лугьумир­ кьван, кьуьзуь кьилихъ Уста Идрис ЭчIе­хуьре гъуьлуьк квай вичин гъвечIи рушал кьил чIугваз фенваз, гьана кечмиш хьана. Чкадинбуру ам еке гьуьрметдивди КцIар райондин ЧIехи Мугугъ хуьруьн сурара кучукна.

Вичин яшариз ва чандин кефсузви­лизни килиг тавуна, Абдул-Гъафар Исакьовича, Ахцегьрин общественный уьмуьрдин ва­жиблу вири крара вич гьамиша жавабдар яз гьисабиз, район вилик тухунин мяре­кат­ра иштиракдай хийирлу месэлайрик кьил кутадай. Кьилди къачуртIа, адан фикирдик Ахцегьрин 1-нумрадин школадин тарихдикай ктаб кхьин (школадин 100 йисан юбилейдиз талкуь яз Р.Ю. Юсуфова 1961-йисуз ктаб акъудайдалай инихъ 63 йис алатнава); Ахцегьрин дарман квай ятарин гьамамар уьлкведин курортдин дережада туь­кIуьрун, урусрин ХIХ асирдин къеле ре­кон­струкция хъувун; Ахцегьар аваданла­мишун патал, мягькем бандар-цлар эцигуналди, вацIаривай кьерен чил къахкъудун; Самур вацIун гидроэнергетикадин мум­кин­вилерикай менфят къачуналди, ГЭС-ар­, культурадин дворец эцигун; 1967-йисуз­ вичин регьбервилик кваз эцигай «ЦIийи дуьнья» газетдин редакциядин дарамат капитальнидаказ ремонт авун; дагъларин чинрик кетерин тегьердин емишрин багълар кутун ва ихьтин маса месэлаяр квай. Разивилелди лугьун, камаллу агъсакъалдин эрзиман мурадар-фикирар несилриз весияр яз кьуна, алай вахтунда райондин цIийи регьберри абур яваш-яваш кьилиз акъудзава…

Эхиримжи вахтунда азарлу яз Абдул-Гъафар Агьмедовавай саки кIваляй эхкъе­чIиз жезмачиртIани, ам руьгьдиз мягькем тир: фикирар хайи ватандикай яз, вич вердиш тегьерда гзаф кIелдай, кхьидай, кIвале дустар кьабулдай. 2018-йисан 21-июлдиз райондин «ЦIийи дуьнья» газетдин 90 йисан юбилей къейдзавайди чир хьайила, ада редакциядиз «ЦIийи девирдин чирагъ» макъала ракъурнай. Газетдин суварин нумрадиз ва гьа вакъиадиз талукь яз Махачкъаладин ООО «Лотос» издательствода чапай юбилейдин журналда гайи ам ватанперес агъсакъалдин гъиликай хкатай эхиримжи кIвалах хьана. Гьа 2018-йисан 21-сентябрдиз 89 йисан яшдаваз Абдул-Гъафар Агьмедов чавай гьамишалугъ яз къакъатна. Ахцегьрин сурара кучукнава.

Абдул-Гъафар Агьмедов Ахцегь райондин тарихда, несилрин рикIера хайи ватандин къамат дегишариз, районэгьлийриз къулай яшайиш таъминариз алахъай регьбер хьиз амукьда. И кар тестикьарзвай анжах са мисал. Девирдин чиновникри хьиз, Ахцегьа, Махачкъалада ва я Бакуда зурба кIвалер-дворецар эцигдай вири мумкинвилер аваз, ада Махачкъалада Азиз Алиеван тIварунихъ галай куьчеда адетдин (ктабханадиз ухшамиш) пуд кIвалин секциядал разивална.

Хайи райондин лап нетижалу регьберрикай сад хьайи Абдул-Гъафар Исакьович Агьмедов — зегьметдин орденрин сагьиб — халкьдин рикIера эбеди яз амукьун патал­ (дидедиз хьайидалай кьулухъ 95 йисан юбилейдихъ галаз ала­къа­лу яз) Ахцегьа са куьче адан тIварцIихъ ягъун теклифзава.

Дашдемир Шерифалиев

(КьатI ама)