Декабрдин эхирра «Ахцегь район» муниципалитетдин кьил Абдул-Керим Палчаева жемятдихъ галаз ачух эфирдин мярекат кьиле тухвана. Адан кIвалахда муниципалитетдин кьилин пешекар, координационный советдин председатель Али Исмаилова, общественный Палатадин председатель Шемсидин Арухова, райондин дишегьлийрин советдин председатель Таира Муспагьовади, райадминистрациядин пресс-къуллугъдин векил  Ражаудин Сулейманова ва и цIарарин авторди иштиракна.

Кьве сятни зура давам хьайи суьгьбетдин вахтунда райондин регьберди жемятди итиж ийизвай 40-дав агакьна суалриз жавабар гана. Пара суалар Ахцегьар ва санлай район аваданламишуниз, экономикадин, яша­йишдин, образованидин, медицинадин, культурадин месэлайриз талукьбур тир.

– Абдул-Керим Нажмудинович, акъат­завай йис квевай гьикI лишанламишиз жеда?

– Санлай къачурла, гъилевай йис район ва районэгьлияр патал нетижалуди, мен­­фятлуди хьана. Райондин виликан кьил­ Ос­ман Абдулкеримовахъ галаз санал эгечIай саки вири крар чалай кьиле тухуз алакьна: «Хуьруьн мулкар комплекснидаказ вилик тухун» федеральный милли программадай Ахцегьа «Чубарук» тIвар алай 60 чкадин бахча, 120 чкадин школа ачухна­; Ахцегьрин 1-нумрадин школа, «Жегьил кос­монавт», «Солнышко» бахчаяр, Гъание­ван тIварунихъ галай РДК, Шефиеван тIвару­нихъ галай культурадинни искусстводин музей, Ялахърин, Чеперин, Хинерин, Фиярин хуьрерин школаяр капитальнидаказ ремонтна; райцентрадин са шумуд куьчеда къир цана ва икI мад. И йикъара 1500 касдивай ацукьиз жедай зурба спорткомплекс ачухда. Алай вахтунда бюджетдинбур тушир такьатрихъ Ахцегьрин центр аваданламишзава. Кьилди къачуртIа, хаталу гьалдиз атанвай «Самур» мугьманхана, куьгьне са шумуд кIвалер ахлудна, абурун чкадал девирдин истемишунрив кьур 3-4 мертебадин мугьманхана, гьавиз-фонтан эцигда, Хуьруьг Тагьиран тIварунихъ галай ял ядай багъ гегьеншарда, патав гвай рехъ цIийикIа туькIуьр хъийида ва икI мад.

Ахцегьар хъвадай михьи целди таъминарнава. Рутулрин Лаалан дередай цин цIийи линия гъун патал 340 миллион манатдин къимет авай проект экспертизадай­ акъат­на, цIийи йисалай чун эцигунрив эгечI­да. Ахцегьа 400 чкадин (адакай 100 къаткидайбур) школа-интернат эцигун фикирдиз къачунва. ЦIийи йисуз планламишнавай крар мадни гзаф я. Куьрелди, чи мурад-метлеб Ахцегьар гуьзел, къулай шегьердиз элкъуьрун, санлай район аваданламишун я. И крара чаз куьмекзавай Дагъустан Республикадин кьиле авайбуруз, чи жумарт спонсорриз сагърай лугьузва.

– Районди уьлкведин гьихьтин милли программайра иштиракзава?

— Федеральный «Комплексное развитие сельских территорий», «Модернизация объектов образования», «Культура», рес­пуб­ликадин «Капитальный ремонт детских садов», «Поддержка местных инициатив», «Развитие сельского туризма».

Хинерин хуьр аваданламишун чи ди­къетдик ква. ЦIи ана Гьазрет Алиеван тIва­ру­нихъ галай школа вижевайдаказ туькIуьр хъувуна ва тадаракламишна. Культурадин ва ял ядай вижевай багъ кутуна. Хуьруьз фи­дай рекьер гегьеншарна. Гьамамдин къав туькIуьрунин месэлани гьялда. ЦIийи йисуз а дереда 6-8 километрдин рехъ, футболдин майдан туькIуьрун, аялрин бахча эцигун фикирдик ква. ТIебии газдин пата­хъай. Мичегьрин, Смугъулрин хуьрериз кьван газопровод тухванва. Яваш-яваш ам Фиярин, Хинерин, Гутумрин хуьреривни агакьда­.

– Район асул гьисабдай хуьруьн ма­йи­шатдинди я. Малдарвал, багъманчи­вал, набататчивал артмишун патал гьихь­­тин серенжемар кьабулзава?

– Гьелбетда, гьар са чкада экономикадин, инсанриз зегьметдин чкаяр яратмишу­нин месэлаяр кьилинбур я. Амма, гьайиф хьи, эхиримжи йисара чи жегьилриз, вучиз ятIани, хуьруьн майишатдин производстводин зегьмет кьабулиз кIанзавач. Багъларихъ­ хъсандиз гелкъвезвач, хуьрера мал-хеб­­ хуьз­мач. Эцигунардай устIарар кьит я. Гьа­виляй базардин экономикадин цIийи шар­тIара хуьруьн майишатдин производстводин месэлайривни чун цIийи жуьреда эгечIуниз мажбур я. И жигьетдай чна къведай йисуз, багъманчивилин хиле сифте кам яз, 50 гектар ичин гзаф бегьерлу багъ кутун ва адахъ галаз санал емишар хуьдай гьамбархана эцигун фикирдиз къачунва. Малдарвилин хиле хъсандиз тадаракламишнавай  куькардай ва некIедин МТФ-ар эцигда. Йисаралди ишлемиш тийиз, гадарнавай чилер закондалди вахчуна, чилин игьтияж авай, анал кIвалахиз кIандай ксарив вахкуда.

– Цуругъви Гъаниев Уздана куь­чейра эквер тун тавакъу авуна.

– Экверин месэла са Цуругъиз ваъ, рес­публикадин «Мегьарамдхуьр — Ахцегь — Рутул» шегьредик акатзавай чи вири хуьрериз­ талукьди я. Объект Дагавтодордин баланс­дал алайди хьуниз килигна, месэла чна абурухъ галаз меслятдалди гьялзава. Накь няниз Ахцегьа гьа шегьреда йифен эквер куь­кIуьрна. Гила чун Самур дередин чи хуьре­рин рекьер ишигълаван авунив эгечIда. Хуь­руьн администрациядин дараматдин ва цIийи школа эцигунин месэлайрив, рес­публикадин талукь программайрин сергьят­ра аваз, къведай йисалай эгечIзава. Клубдикай рахайтIа, райондин саки вири СДК-яр пис гьалда авайди чаз чида. Гьелелиг къведай йисуз абур къайдадиз хкидай мумкинвал жезвач.

– Ахцегьрин Лаалан магьледа тIе­бии газ авач лугьуз, шикаятзава инсанри­.

– Ана месэла са газдинди туш. Чи фикирдик Лаалан магьле вири патарихъай хъсандиз аваданламишун ква. Муьгъ чна ремонт хъувуна. Къведай йисуз чна магьледин кIвалер тIебии газдик кутада. Ахпа аниз хъвадай цин линия тухуда, куьчейра йифен эквер куькIуьрда, рехъ туькIуьр хъийида.

– Абдул-Керим Нажмудинович, алукь­­завай 2024-йис чи райондин 95 йисан юбилейдинди я. Тарихдин и вакъиадихъ галаз алакъалу яз гьихьтин серенжемар кьиле тухуда?

– Эхь, Ахцегь район 1929-йисан 3-июндиз арадал атана. ЧIехи суварар тешкилдай тежриба чахъ ава. Иншаллагь, и вакъиа­ чна вини дережада аваз къейдда. ЦIийи йисан сифте кьиляй райондин активдин, общественный тешкилатрин векилрихъ галаз суварин махсус план туькIуьрда. Суварилай вилик Ленинан куьче, почтунин дараматдин вилик патар, В.Эмирован багъда авай гатун кинотеатрдин дарамат капитальнидаказ ремонт хъийида. Къведай йисуз чаз «Шарвили» эпосдин суварни кьиле тухуз кIанзава. Иллаки СВО-дин вахтунда лезги халкь руьгьламишзавай, баркаллу крарал тупламишзавай, ватанпересвилин мана-метлебдин и сувар важиблу я. И сува­рин юкъуз чна Ахцегьа чи машгьур скульп­тор, академик Шариф Шагьмарданован гъилин 3 метрдин кьакьан Шарвилидин зурба памятникни ачухда.

Зи фикирдалди, чкадин жемят, мугьманар кьведра инжиклу тавун патал чIехи и кьве суварни санал тухвайтIа, хъсан я. Абуруз талукь яз 95 йисан юбилейдин ва «Шарвили» эпосдин шикилралди чIагурнавай ктабарни чапда. 2024-йисуз чи вилик Да­гъус­­тандин­ Халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран 130 йисан юбилей къейд авунни ква.

– Лап яргъал эцигунриз элкъвенвай ЦРБ-дин кьисметдикай вуч лугьуз жеда?

– Яшайишдин вири хилера хьиз, и хилени чна активнидаказ кIвалахзава. ЦIийи комплексдикай рахайтIа, 2009-йисан про­ект­дай эцигнавай ам ишлемишиз вахкудал­ди куьгьне хьана. Гила ам 2025-йисуз тадаракламишна, кардик кутадайвал я. И мурад-метлебдиз федеральный ва республикадин бюджетрай са миллиард манат пулдин такьатар тайинарнава.

Авайвал лагьайтIа, чи больницадин гьалар тарифдинбур туш: 60 миллион манатдин буржар ала, медтехника куьгьне я, бязи пешекар духтурар авач, духтурриз мажибар гуз жезвач ва икI мад. И татугай гьалдай акъудун патал райондин мергьяматлувилин фондунай 50 миллион манат гана, УЗИ-дин аппарат, хирургиядин стол, маммограф, принтерар ва герек маса медтехника къачунва.

– СВО-да шумуд районэгьлиди иштиракзава, гьихьтин куьмекар гузва абурун хизанриз?

– Дяведин махсус серенжемда 500-ев агакьна чи гадайри викIегьвилелди иштиракзава. Парабуру женгинин орденарни ме­далар къазанмишнава. Гьайиф хьи, телеф­ хьайибурни ава. Парабурухъ ва гьакI абурун­ хизанрихъ галаз чна сих алакъаяр хуьзва­. НАТО-дин уьлквейрин къаюмвилик квай Ук­раинадин фашистрихъни нацистрихъ галаз­, гъиле яракь аваз, чи халкьдин секинвал, уьл­кведин азадвални аслу туширвал хуьзвай кьегьал рухвайриз гьуьрмет авун, куьмекни гун чи буржи я. «Аскердиз дидедин посылка» акциядин сергьятра аваз, пишкешар рекье твазва. И жигьетдай чи район рес­публикада чешнелубурун жерге­да ава. Гьатта РФ-дин оборонадин министрдин тIва­ру­нихъай чухсагъулдин чар атанва. Райондай­ мобилизоватнавайбурун­ хизанриз чи мергьяматлувилин фондунай куьмекарзава. ЦIийи йисан суварин савкьа­тар гуналди, СВО-дин вири иштиракчийрин­ аялрин гуьгьуьл къачузва. СВО-дин аскерриз ва сионистрин зулумдикай катна атанвай палестинвийриз ре­кье тун патал пар чIугвадай кьве машинда авай савкьатар гьазурзава. И метлебдиз садакьа-пу­лар гузвай ксарни ава.

– Квез чида хьи, Ахцегьрин брендар урусрин ХIХ асирдин къелени чими дармандин ятарин гьамамар я. Туристрини гзафни-гзаф гьабуруз итиж ийизва.

– Гьакъикъатдани, гьакI я. Алай вахтунда федеральный метлебдин культурадинни тарихдин и надир имарат, туькIуьр хъувуна­, туризмдин рекье ишлемишун патал 49 йисан вахтуналди мергьяматлувилин «Ахтынская крепость» фондунив вахканва. ЦIийи­кIа туьхкIуьрунин кIвалах республика­дин «Дагнаследие» агентстводин гуьзчивилик ква.

Районэгьлийриз ва йисалай-суз артух жезвай мугьманризни туристриз культурадинни сангигиенадин лазим дережада къуллугъун патал инвестицийрин махсус программадай хъсан проект гьазурнава.

– Эхиримжи вахтунда школаяр ремонтзава, анра кIелунин алатрин база мягькемарзава. Гьа са вахтунда районда гьар жуьре пешекаррин, яратмишунин интеллигенциядин кьитвал ава…

– Хъсан медресаяр, мектебар аваз хьайивиляй Ахцегьар ата-бубайрилай инихъ алимралди, писателралди, искусстводин дея­тел­ралди, пагьливанралди машгьур хьа­на. Эхиримжи вахтунда эвелимжи нубат­да школадин образованидин, культура­дин месэлаяр зайиф хьуникди алимар, яратмишдайбурни арадал къвезвач. Дуьзгуьн образование, культура, къулай яшайиш авачир чкада яратмишдайбурни жедач эхир. Халкьдин гележег образованидин месэлайрилай аслу тирвиляй чна кьетIен фикир школайрин кIвалахдиз гузва. ИкI, мяргьяматлувилин фондунай цIи, чи школайрин базаяр мягькемарун яз, са шумуд миллион манатдин тадаракар къачунва. Адалай вилик музшколадиз 3-4 миллиондин къиметдин музалатар гана. Вузрани ссузра кIелзавай чи жегьил пешекарар хайи ватандиз хтун паталдини я эхир чна ина экономикадин, инфраструктурадин месэлаяр гъиле кьунвайди. Алай вахтунда Луткунрин ва Ахцегьрин 3-нумрадин школаяр шегьердинбурулай са куьналдини усал туш. Исятда чна школайрин, гьакI алава образованидин идарайрин кIвалах хъсанарун патал абурун вилик тайин меэлаяр эцигнава. Ахцегьа кардик квай аграрный колледж гегьеншарунин, адан материалринни алатрин хъсан база арадал гъунин къайгъудик ква.

– Квез чида хьи, Ахцегьа, «Булут бу­ба­дин пIир» лугьуз, дагъдин пара гуь­зел­, надир чка ава. Къе парабуру темпел­вилелди чпин цик квай дуьзен чкайрин рабатвалзавач. Абасов Хайируллагьа анаг, вичин хушуналди жугъунра туна, емишрин тарар цана, чешнелу багъдиз элкъуьр­на­ва. Жедачни анаг, чкадин заповедникдин дережа гана, гьукуматдин къаюмвилик кутуртIа?

– И хъсан месэладал чун алахъна кьвед-пуд йис я. И мукьвара чна Хайируллагьаз ана жугъунар туькIуьр хъувун патал сеткадин ва герек  маса куьмекарни гана. Чна а чкадикай къадагъа алай махсус паркунин зона авуна, «сельсовет Ахтынский» СП-дин балансдал вахкузва. Ахпа ана мажибдал алай къаравулар, багъманчиярни жеда.

Эхирдай лугьун, гьуьрметлу районэгьлияр, райондин виликан машгьурвал арадиз хкунин карда гъиле кьунвай вири крар чна, гьелбетда, квек умуд кваз, куь куьмекдалди ийизва. Хъсанви­лихъ чIехи дегишвилер жезвай алай ма­къамда чун садни къайгъусуз хьана виже къведач. Гьар сада, вичин чкадал намуслувилелди алахъна­, чIуру крар ийиз­вайдан вилик пад кьуна кIан­да. Анжах умуми къуватралди чавай вилик квай зурба месэлаяр гьялиз жеда.

Квез алукьзавай цIийи 2024-йис за райондин кьиле авайбурун, райсобранидин­ депутатрин патай рикIин сидкьидай мубаракзава. Къуй квехъ чандин сагъвал, рикIин динжвал ва хизанра гьуьрмет, берекат артух хьурай! Къуй дяведа авай чи игит рухва­яр, гъалибвал къазанмишна, сагъ-са­ла­мат­диз чпин хизанриз хтурай.

Дашдемир Шерифалиев