Муаллимни адан сухта

1

Бажарагъралди девлетлу XIX асирда­ абур кьвед чи милли медениятда хкатна акъвазнавай виридалайни кьакьан, кьве дагъдин кукIушдиз ухшар яз аквазва: Ахцегь­ Мирзе-Алини яргъал тефей са арада адан рикI алай сухта Алкьвадар Гьасан. Гуьгъуьнлай машгьур хьайи сухтади вичин машгьур муаллимдикай «Асари-Дагъустан» ктабда ганвай куьруь малумат чаз фадлай чида. Ана лагьанвайвал, «къази Ахцегь Мирзе-Али, вири чирвилерни илимар Аракан Саид эфендидивай, Шиназ Саид эфендидивай, Хачмаз Саид эфендидивай ва маса алимривай къачур гьакъикъи алим, вичихъ араб, перс ва туьрк чIаларал гзаф шиирар авай магьир шаир тир».

Мадни «Асари-Дагъустандай» чаз чир жезвайвал, жегьил Мирзе-Али гзаф сеферра кьвед лагьай Сурхай-хандин патав фена (вучиз ятIа, сухтади лагьанвач), ада хандин тарифарзавай са шумуд одани кхьена. Абурукай сад Сурхай-хан, шагьдивай куьмек тIалабиз, 1813-йисуз Ирандиз фена хтайла, кхьейди я. Иранда вичин мурадрив агакь тавур Сурхай-хандин крар ина, Дагъустандани, чIур хьана, урус гьукуматди ханлух адан хтул Аслан-хандив вугана. ЦIийи хандини, атIа ода кхьинай кьисас вахчуз, Кьурагьрин хуьре гзаф мекьи хъуьтIуьн вахтунда Мирзе-Али парталарни аламаз циз вегьена, ам яргъалди муркIада гьелекна, ахпа азад хъувуна.

1848-йисуз Самур дередиз атай имам Шамилани ам кьуна, дустагъ яз, Аваристандиз тухвана, саки са йис алатайла, ахъай­ хъувуна. Ам вучиз кьунай? И сефердани­ се­беб имам Шамилаз бегенмиш тахьай Мирзе-Алидин са бязи шиирар тир. Эсер тахьай ада, ахъай хъувунмазди, мад имамдизни адан терефдарриз туьгьметарзавай­ шиир кхьин хъувунай. Гьар кткана гьукум­даррихъ галаз кьиле фидачир Ахцегь Мир­зе-Али… Сухтади къейдзавайвал, «рагь­мет­луди дуьнья акур ва чIуру крарай акъатай кас тир». 1858-йисуз муаллим, 90 йис яшамиш хьана кьейила, адавай «философияни физика чирай» сухтади рагьметлудахъ шеларзавай шиир кхьенай. И шиирда ада лугьузва: «РикI зи тIазва адахъ шехьзавай», рагьметдиз­ фена «зи руьгьдин буба, гуьзел ерийрин инсан», «руьгьдин игит, хушбахтвилин азад женгчи»…

2020-йисуз Москвада «Илим» издательствода эхирни Алкьвадар Гьасанан урус чIа­лаз элкъуьрнавай «Диван ал-Мамнун» ктаб акъатун чи культурадин уьмуьрда лугьуз тежер кьван важиблу ва шадардай вакъиа хьана. И ктабда «неинки чIехи алимдикай, шаирдикай, общественный деятелдикай вичикай гегьеншдиз лагьанва, ана гьакIни XIX асирдин кьвед лагьай паюна Дагъус­тандин культурадин ва руьгьдин уьмуьрдин­ икьван чIавалди авачир хьтин гегьенш панорамани ганва». «Диван ал-Мам­нун» ктаб чна анжах кIелиз ва чириз эгечIнава, са шакни алачиз, амни, Алкьвадар Гьасанан «Асари-Дагъустан» хьиз, вичин тарих ва культура чириз кIанзавай гьар са дагъустанвидин гьамиша вилик квай ктабдиз элкъведа. И ктабда сухтади муаллимдикай гъанвай делиларни  артух хьанва, абуру ахцегьви алимдин ва шаирдин «чан алай» къамат арадал гъизвай чинар фикир тагана таз жедайбур туш. Агъадихъ чун гьабурал акъвазда.

2

Гьа икI, Алкьвадар Гьасана ахъайзавайвал, 22 йиса авай ам 1856-йисуз Ахцегьиз шейх ва къази Мирзе-Алидивай илимдин кьве ктаб чирун патал фена: сад астрономиядай XIII асирдин перс алим Магьмуд ибн Мугьаммад ал-Джагминидин, муькуьдини философиядай XV асирдин эвелра кьиникьин жаза гайи Мир Гьуьсейн ал-Майбудидин. Гьа чIавуз студент Гьасана шейхдиз бахшнавай къасыдани туькIуьрна. Шиир чирвилерихъ гьарарат жегьилдин­ ­вичин уьмуьрдилайни вичелай наразивал­ кьа­тIуз жезвай ихьтин цIараралди баш­ламишнава: «Бахтлу вахт тушни, чIехи­да­каз хийир хьайи заз, / Татугайвилерин зул алатайдалай кьулухъ». Ада Аллагьдиз шукур гъизва: «Савкьат авуна Ада заз шейхдиз мукьвади хьун, / Вичин кьилив чирвал­ кIанибур виринрай къвезвай». Мирзе-Али­дин къамат чаз ихьтин цIарарай аквазва:

Чирвилерин гьуьл я, ара тагуз, къвезва адан кьилив,

Геллегь-геллегь цифер хьиз, цава юзун квай,

Авахьна физва адай, бул яд хьиз булахдай,

ХупI хъсан тушни и алим, чирвилерин гьуьл!

Шак алач, ам я девирдин виридалай камаллуди,

Тешпигь авачир устад прозадани поэзияда.

АкунайтIа ам чIагай гафарин иесидиз,

Рахадач вич гъавурда авачирбурун вилик.

Ам я виридаз гьуьрметлу алим инсан,

Ахцегьрин хуьр гуьрчегарзавай машгьур камалэгьли…

«Захъ галаз шейх регьимлу хьана, яшамиш жедай чкани гана, жумартдиз вичин чирвилерикайни», — давамарзава студентди. Ахпа ада шейхдивай ал-Хариридин «Ма­кьамар» ктаб тIалабна. «Ам кхьин хъувуна, жувазни копия ийидайвал. А вахтунда и ктаб Дагъустанда кьериз-цIаруз гьалтзавай. Гуьгъуьнлай я чина и ктабдин чапнавай копияр чкIайди».

Шейхди вахтуналди ктаб сухтадал ихтибарун хиве кьуна, амма Аллагьдин регьимдик кваз хьуй вич, сухтади лугьузвайвал, вичиз адет тирвал хиве кьур кар авун яргъал вегьена, адаз вичин библиотекадай ктабар масабурув вугуз кIандачир. Гьасанакай сухта хьана алатнавайдини гьеле тIимил вахт тир. Сухтади муаллимдиз шиирдалди чар кхьена:

Им гуж тушни, эхиз жезмач хьи завай,

Зи дерт кьезилара, я Худа, акъатзава хьи чан,

Ал-Хариридин «Макьамар» къведалди гъилиз!

Ксуз кIвачин жеда зун, къене

Ифин къарагъда, къула цукIварилай хьиз.

Гьикьван гуьзлемишрай ви гаф кьилиз акъатун,

РакIарилай вилер алуд тийиз.

И ктаб патал мад атана зун ракIарив,

Хиве кьурди бес ийидачни вуна,

Зав вугана ви гъиле авайди.

Мад тIалабзава ал-Мамнуна вавай

Адав вугун гьа виликди тIалабайди.

Жаваб це тIун адаз, я чIехи кас!

Мад хиве кьун хъувуна муаллимди — мад гежел вегьена, йикъар алатна, рикIе­лай алудай хьиз тир муаллимди хиве кьур кIвалах. Амма и сухтани вагьтедай тефидайди, чирвилерихъ тежер кьван къанихди, вичиз ктаб лугьудай затI пара багьади тир. Эхирни ада муаллимдин чIехи хва Муьгьуьддин эфендидиз шиирралди ихьтин чар кхьена:

Захъ гафар авач зи мураддикай лугьудай,

Лайихлу жедай «Макьамриз» ал-Хариридин.

Дердиникай хабар яхъ зи,

Я алим инсан, алим инсандин хва!

Мурад къвердавай гужлу я,

Алахъзава зун ам кьилиз акъудиз,

Жаваб гурай лугьуз зи тIалабуниз!

Хабар яхъ кван вуна зи рикIикай,

Зи вафалу стха, шадара Гьасан гила кьванни.

Аллагьди хуьрай вун, яргъи авурай ви уьмуьр!

Вак умуд кутазва, даях кьуна, рикIел хукваш шейхдин

Зи тIалабун, лайихлу жеривал адан патай и савкьатдиз!

Аман-минетзава адаз, чIуру я хьи зи гьалар,

Михьиз акъатна фикирдай жув алукьзавайдан!

Алуда зи гъамар, кьезилара азият зал алай…

Муьгьуьдин эфендидини, сухтади лугьузвайвал, чIехи лайихлувилерин шейхдивай къачуна ктаб гъана, вахтуналди адав вугана. «И ктабни хьана ажайиб са затI, чирвилер кIандайбурун рикI шадардай. За гъили кхьин хъувуна, адалай жуваз копия авуна, Регьим гузвайдан куьмекдалди, къурбанд хьурай Вичиз…»

Кьуьзуь муаллим, вичин ктабар масадав вугуз хуш тушир (элкъвена хтун тавун мумкин я эхир!) ва жегьил студент, рикIе секинвал тагузвай цIай авай, гьа тегьерда чирвилерихъ къаних… Ктабдин гьакъиндай и савдадикай хъверни акатиз кIелдайла, фикир къвезва: гьам муаллим, гьамни ученик, чирвал гузвайдини къачузвайди — вири девирра абур гьа садбур яз амукьна.

3

Муаллимдикай сухтадин ихтилат ара та­гана давам жезва. Садра студентрин дес­теди азад юкъуз тIебиатдал ял ягъун кьетI­на. Недай-хъвадайди гьазурна, чпин патай «гьуьрмет ва разивал къалурунин» фикирдалди шейхдизни теклифдай икьрардал атана. Алкьвадар Гьасана адаз теклифдин ихьтин чар кхьена:

Я гьар мел-межлисдин юкь жедайди,

Я шаиррин гьар са гьуьжет гуьрчегарзавайди,

Чна гьазурнава гъвечIи межлис тIебиатдал,

Анжах дустариз ва гьуьрметлу шейхериз.

Суфрадал жеда герек тир вири,

ТIямлу, жагъин тийир хьтин хуьрекар,

Къайи ва ширин хъвадай затIар,

ГьакIни китай чай, виридалайни хъсан жуьре.

Гьуьрмет ая чаз, вун къалурна, я алимрин кьил…

Гьуьрмет авуна шейхди, атана вичин­ студентрин межлисдал, ацукьна абурухъ галаз, вичи вични акI асантдиз тухвана хьи, на лугьуди, ам «абурукай сад тир». Сухтади кхьизва: «Чна шиирар кIелна, адани­ чаз алатай крарикай ахъайна. Дагъус­тандин амай алимрилай тафаватлу яз, шейх акьалтIай кIеви пIапIрусчи тир. Ада вичи са бязи азаррикай азад хьун патал чIугвазвайди я лугьудай. Амма чна ада чи теклиф кьабулун патал ачухдиз адаз туьгьмет авуначир. А чIавуз шейхдин яшар кьудкъанни цIуд йисав агакьзавай, амма адаз хъсандиз ванни къвезмай, вилериз хъсандиз акванни ийизвай. Ада чаз суьгьбет авурвал, 1848-йисуз имам Шамил эфенди вичин кьушунни галаз Ахцегьрин хуьруьз атайла, ана Ахцегьрин къеледа авай лап тIимил урус аскерар гьисаб тавуртIа, Россиядин государстводин кьушун авачир. Къеледа гьакIни Ахцегьрин ва къунши хуьрерин вилик-кьилик квай ксарикай са бязи мусурманар чуьнуьх хьанай. Абуруз чизвай: имам са шумуд йикъалай хъфидайди я, ина адавай яргъалди акъвазиз жедач, урусрин властрини имам Шамилан терефдарриз регьим ийидач, гьар жуьре жазаяр гуда. Шейх Мирзе-Али къеледиз атай эвелимжибурукай тир. Амма виридалайни мукьвал алай урус отряддин командирди, Темир-Хан-Шурадай кьушунни галаз генерал атунал вил алаз, къеле элкъуьрна кьунвай имамдин кьушундал гьужумдай вахт яргъал вегьезвай. Гьавиляй шейх къеледай экъечIна ва имам Шамилан патав фена, умудлу яз: ада вич къеледин цларихъ чуьнуьх хьунилай гъил къачуда, хизандикни кядач, вичин яшариз ва кьазвай чкадиз килигна, гьуьрмет ийида. Амма имам Шамила, еке нифретдивди ам дустагъ авун эмирна. Халисан къачагърикай къаравулар галаз яхдиз Ахцегьай авар патаз ракъурна. Ана шейх йисалай виниз татугай гьалара, къаравулар кьилел алаз, бегьем недайди тагуз азабдик туна. Гуьгъуьнлай имамди ам урусри есирда кьур са шумуд касдихъ галаз дегишарна».

Сухтади и цIарара гузвай муаллимдин къаматни, адан вичин суьгьбетни Ахцегь Мирзе-Алидин уьмуьр чир хьун патал чпел шак гъиз тежер ва пара къиметлу чешме я. Алкьвадар Гьасана алава хъийизвайвал, шейхди абур  «вичин бедбахт береда» туькIуьрнавай са шумуд къасыда-поэмадихъ галазни танишарнай. Ктабда Мирзе-Алиди зинданда кхьей ихьтин цIарар гъанва:

Вуна зун хуьх, я зи Халикь, Вун я зи вири

Фикиррани рикIени, уях язни, ахварани.

Зун туширни кас, пехилбур гьамиша пехил хьайи,

Къе бахтикъара, душмандин буьгьтенди кайи.

За ялварзава Мергьяматлу Халикьдиз,

Хуьдайдаз,

Ада зун хуьда фитнейрикай,

Къутармиша зун, я Чка, зун катдай амалрикай

Душмандин гъибетрикай, туьгьметрикай­,

Къе зун гуя суьгьуьрда тунва.

Це заз, зи Къутармишдайди, шадвал баладикай хкатай,

Вун я ван къведайди Ваз эверайдан, акьулдиз кьеридан,

Гъил къачу зи тахсиррилайни гунагьрилай, я Гъил Къачудайди,

Я Аллагь, гьайиф чIугвазва яб тагай лукIра Ви.

Дустар зи, юлдашар, ахъайна квез вичин гужарикай

За, и шиирар туькIуьрай ахцегьвиди,

Азадвал къакъудна, зиндандиз аватнавайда.

4

Алкьвадар Гьасана вичикай лугьузвайвал, шейх Мирзе-Алидин гъилик кIелунар акьалтIарайла, адаз Шеки шегьердиз физ кIанзавай. Жегьилдин мурад мусурман диндин илимар мадни чир хъувун тир. И мураддалди акьалтIай чирвилерихъ ялзавай адаз анайни Румдиз, яни Османрин государстводиз фидай фикирар авай. Амма бубади, фад хъел къведай туьнт къилихдин итимди, хцин и фикирар кьабулнач, туьгьметар авуна, ам акъвазарна. Бубадин гафунал гаф эцигиз жедачир, хци адаз шиирралди вичелай гъил къачун тIалабзавай чар кхьена.

Бубадиз хци, Ахцегьа амукьна, жезмай­ кьван гзаф чирвилер къачуна, ахпа Ал­кьвад­рал хтана, ана медресада тарсар гана­ кIанзавай, амма и арада «Аллагьдин эмир­далди» крар дегиш хьана: Юсуф-хан­ди­­­ 1956-йисан декабрдиз Гьасаназ Вини Яра­гъиз эверна ва адан хиве хандин канце­ляриядин кIвалахар, вичин аялриз тарс гунин ва ханди тухузвай собранийра иштирак авунин везифаяр туна. И агьвалатдикай Алкьвадар Гьасана кхьизва: «ИкI ада авунай, вичин патай заз авай гьуьрмет къалуриз. ГьакIни ада зун муаллим яз хкяна маса чкайрай аниз атана кIелзавай студент­рин. Зун, студентдин дар кIвале уьмуьр ийиз вердиш, вири вахт текдиз ктабар чируниз гузвай, чIехи ксарни рахун-луькIуьн кIанибур кIватI хьайила, жедай гьарай-эвердивайни шадвилеривай яргъа кас тир. Гьавиляй жуван цIийи уьмуьр заз заланди, азият алайди яз акуна…» Амма ачухдиз гьуьжетиз, кьил къакъудизни жезвачир, гьавиляй Гьасана Юсуф-хандин управленида кIвалахни ва адан аялриз тарс гун давамарна. «Гьуьрметдин юкьва аваз, ана за са шумуд йис акъудна», — куьруьдаказ хълагьзава ада.

Сухта Вини Ярагъдал аламайла, Ахцегьа адан муаллим рагьметдиз фенай. И перишан агьвалатдиз сухтади элегия бахшна. Ана ихьтин цIарар ава:

Зи дуст, ша чун шехьин, дяве авачтIани,

Шехьин, ажалди вахчуна а кас,

Вич тир сирлу чирвилерин сагъ къуй…

АтIа дуьньядиз хъфена чи шейх

Мирзе-Али, чи руьгьдин буба,

Чан алай шикил къени къилихдин,

Хажалат я, секин хьурай саламат

Диндар, чирвилериз вичелай чIехиди авачир,

Кьакьан гьерекатрин инсан, нурлу акьулдин

Чешне, азабдик квайбурун даях ва мурадрин чирагъ…

РикI зи есирда ава куькIвена кузвай цIун,

Бедбахтвилин тIал артухарзавай,

Адахъ галаз квадарна за жерягь,

Сагъарзавай савадсузвилин азарар,

Гила авач касни ам эвез ийидай…

5

Малум тирвал, вичин гъилелди кхьин хъувунвай «Макьамар» ктаб Алкьвадар Гьа­санан  библиотекада авай, адан эхиримжи чинал ихьтин гафар алай: «За им сифте кьилелай эхирдал кьван кхьин хъувуна чIехи алим, хци гаф гвай литератор (адиб) Мирзе-Али эфендидин ценцин далдадик кваз… Мамрачай тир Малла Къазанфаран куьмекдалди». Рукописдин ачух къерехдал Алкьвадар Гьасанан гъилелди мадни кхьин хъувунвай: «И ктаб ирс яз тазва виляй аватнавай Гьасан ал-Алкадариди вичин эркек аялриз, ахпа гьабурун эркек аялриз…» Веси кхьей вахтни къалурнавай — 1904-йисан 17-май, текстинал адан хсуси печатни эцигнавай. И ктабдай жегьил Алкьвадар Гьасана араб чIал чирзавай, ахпа ада ам вичин ученикризни кIелзавай. Гьатта Тамбовдин губерниядин Спасск шегьерда суьргуьнда авайлани, ада ал-Хариридин ктаб кIелзавай ва адай тарсар тухузвай.

Азербайжандин Закаталы шегьердин краеведенидин музейда вичик кьве эсер — ал-Хариридин «Макьамар» ва Алкьвадар­ Гьасанан «Диван ал-Мамнун» акатзавай рукопись хуьзва. «Макьамри» и дафтарда­ сиф­тегьан 190 чин кьунва. Колофонда кхьенва: «Им кхьин хъувуна Мугьаммада, Мугьаммад эфендидин хци, вич Катехай тир Батрук Мугьаммад хьиз чизвай, бинелу, экуь къаматдин алим Гьасан эфендидин, Абдуллагьан (Алкьвадарви) хцин гуьзчивилик кваз 1879-йисуз, Центральный­ Рос­сияда авайла». Ктаб кхьин хъийидайла адан ачух къерехра Алкьвадар Гьасанан гъилелди гзаф кьадарда баянарни ганва.  Адан вичин «Диван ал-Мамнун» гьа касди 1899-йисан августдиз ва я сентябрдиз кхьин хъувунва, ада 196 чин кьунва. И кIватIалдин кьве чин Алкьвадар Гьасанан гъилелди кхьенва.

6

Алкьвадарви студентдиз гьа кьадар кIан хьайи ктабдикайни адан автордикай лугьун. Агъзур йис идалай вилик яшамиш хьайи Абу Мугьаммад ал-Касим ал-Харири (1054-1122) араб чIалан, «Къуръан­дин поэзия­дин чIалан» михьивал хуьнин карда женгчи тир. Ада, тешпигь авачир стилистди ва чIалан сирер чидайда, филологиядин са шумуд трактат кхьена, адахъ гьакI шииррин диван ва чарарин кIватIални ава. Амма асирра Хариридин тIвар гьикаяйрин «Макьамар» ктабди машгьур авуна. Алимри къейдзавайвал, и ктаб араб чIалан ва литературадин дериндай гъавурда авай ксарин «руьгьдин ем» тир.

Макьамар арабрин литературада кье­тIен жанр я. Адет яз, абур рифма авунвай­ прозадалди, шиирарни кутуна, кхьенвай,­ гьар са автордини цIудралди макьамар авай кIватIалар арадал гъидай. Ихьтин кIва­тIал­дин кьилин игит мецел хци сеферчи я, талукь са кеспи гвачир шад инсан, амалар чидай, къайгъусуз ва дерин чирвилер авай. Вичин рахунралди ада инсанар кIватIда, абур регьятдиз алдатмишда ва абурувай ви­чин пай вахчуна, къекъечIда. Гьар са ма­кьамда адан игит цIийи шегьерда пайда­ жезва, гьа шегьердин тIвар макьамдизни ганва. Агьвалатни базардал, мискIинда, судудин кIвале, гьакI са куьчедин къекъуьндал, куьрелди, халкь кIватI хьанвай са чкадал физва. Вири кIватIалда суьгьбетчини сад жеда, адет яз — савдагар. Шегьеррай ше­гьерриз фидайла, адал гьар сеферда ви­чин дун дегишарзавай и луту гьалтзава, гагь-гагь суьгьбетчи вични ада алдатмишзава. Хариридин макьамрин игит кесиб къекъвераг Абу Зейд ас-Серуджи я. Ада девлетлу­ савдагарар, судуяр, гьукумдарар алдатмиш­зава, ачухдиз абурун нефсинин азгъунвал, гьахъсузвал, зулумкарвал негьзава.

Юкьван асиррин арабри эвелни-эвел макьамриз чпин хатIунин гуьрчегвиляй къимет гузвай. Гьелбетда, абур кIелзавайди патал хъсан, акьуллу машгъулатни тир. Вахтар алатайла, арабрин макьамар Европадани чир хьана. Месела, са рикIел хкунра лагьанвайвал, Карл Марксаз «чпин кьетIен­вилелди бажагьат маса затIунив гекъигиз жедай» Хариридин макьамар бегенмиш тир. Абуру «фикир тунвай чIалан къешенгвилелди» Г. Гейнени желбнай.

Къенин юкъуз макьамрин жанр, адан гьерекатар гьа са жуьрединбур, тикрар жезвайбур ва акьуллу, савадлу, амалдар Абу Зейдни са тIимил дугъри яз аквада. Чаз маса литературани, адан игитарни чида эхир. Гьич тахьайтIа, авайдавай пул къакъуддай «са акьван чIуру тушир кьуд виш амал» чидай Остап Бендерав Абу Зейд гекъигиз жедач. Гьинавайди я! Агъзур йисан девирда инсан акьуллу хьанвайди сифте нубатда гьарамзадайрин къилихри лугьузва.

Гьар гьикI ятIани, Хариридин ктаб халкьари чпин руьгьдин хазинадиз кьабулнавайбурукай я. Адай са макьам, кIалуб хуьнал артух кIевивал тавуна ва куьруь авуна, чна кIелзавайбурун фикирдиз теклифзава.

7

ТIифлисдин макьам

(Къанни цIипуд лагьайди)

Суьгьбетзавай ал-Харис ибн Гьаммама:

— Фад кьуна за Халикьди къалурнавай рехъ — гаф гана Адан вилик: акадардач гьич са капIни. За гьамиша фикирдай — зегьем къумлухдани, шадвал айиб тушир суварикни — акваз-такваз агакьдай, иман рикIевай виридаз кпIунал эвердай вахтуникай. Межевирди минарадилай гьарайзавай сятер­ за рикIе шадвал аваз гуьзлемишдай, залан сефердани за Аллагьдихъ галаз рахадай ара жагъурдай. А вахт алукьайла, зун кпIунин гибедал акъваздай, чIехи гунагьдикай — капI тамам тавуникай — игьтият аваз.

Садра за ТIифлисда кесиб-куьсуьбдихъ галаз капI авуна, ахпа халкь вири чпин кIвалерихъди хъфидайла, бирдан чи вилик кьуьзуь къекъвераг пайда хьана: чин, фалужди яна, патахъарнавай, партал куьгьнеди алай, вични чан кумачирди хьиз аквазвай. Лагьана и таниш туширда:

— Минет я квез, михьи кIвалерай акъатнавайбур, имандин нек хъванвайбур: акъваз са гъвечIи, са зегьмет къачу — заз яб це. Ахпа квез кIандайвал ая: къвезватIа, заз пай це, я тагана ахлад.

Инсанри и гафар кьабулна — тепейрин цIиргъиниз ухшар яз ацукьна адан вилик. Абурун чина дикъет, камаллу гаф ван атунин умуд акур а касди лагьана:

— Я рикIе регьим авайбур! Я кьиле экуь акьул авайбур! Акурдан гъавурда гафар галачиз акьада, гумадини цIукай хабар гуда: рехи чIарар чIулав хъжедач, азар чуьнуьх жедач, авачир гуж бедендай акъатдач, кесибдин гьал такуна амукьдач. Аллагьдал кьин кьада за, са девирда зунни инсанрин кьиле хьайиди я, зани къадагъаярни авурди я, эмирарни гайиди я, за къакъудни авуна, гунни авуна, захъ мал-девлетни авай, зи патав куьмек кIанзни къведай. ТIегъуьн залай элячIна фидай, дерт-хажалат захъ галаз таниш тушир. Ахпа сад муькуьдан гуьгъуьналлаз бедбахтвилер къвез эгечIна, абур ацукьна зи кIвале. Ингье гила ичIи я зи кIвал, затIни алач гъилин капал. Гьижран я гила зи партал, хьанва закай михьиз абдал. Накъвар физва зи аялрин вилерилай, накъвариз ем я абурун кIарабар. Куь вилик чуьнуьхнавай айиб ачухзава за, вири бахтсузвилер кьилел атайда, вири квахьайда, эхирни фалужди ягъайда. Дердери рехи авуна зи кьил, ажал авуна мурад рикIин.

Дертлу ухьтар алахьиз акъвазна кьуьзуьди, ахпа давамарна ада зайиф ванцелди:

Ваз ийизва — я Аллагь! — дад-бидад,

Гьикьван эхрай за ихьтин зулумар?

Зал гьалтайла азгъун я кьисмет,

Дерт-дертин кIулаваз заз ракъуриз.

Бахтсузвили кьве падна зи уьмуьрдин тар,

Хилер-путарни акIадарна тагуни,

Зи чIурал кьурурна вири векьер-кьалар,

Зи кIвализ рехъ чизмач гьич кьиферизни!

Гила заз, гадарнавайдаз, юлдаш я кесибвал,

Са девирда девлет авай, гила амач затIни.

Ухшар тир зун кьакьан тарциз рекьин къерехда,

Адан кIаник ацукьдай девлетлуни, кесибни:

Пешерин сериндик ял ядай вирида,

Дадлу майваяр ашкъидалди дадмишдай.

Къе закай хьанва бахтсузвилерин есир:

Кьисметди, виликан дустуни, далу элкъуьрна захъ.

Низ закай хъсанвал акунатIа,

Гьада къе зун саймишзамач, зи тIварни рикIел хкизвач!

Квез аман-минет я хесте, гишин кьуьзуьдан:

Квани квек рикIе регьим авай игит,

Дердерин пар адалай алуддай,

Квахьайди адав вахкудай, гьалар адан хъсанардай?

Давамарна суьгьбетчиди:

— Кьуьзуьдан чIалахъ жедалди, инсанри адан ери-бине чириз, суалар гуз эгечIна, ада вичин уьмуьрдин гьебеяр ачухардайвал. Абуру лагьана:

— Гафар гзаф тир ви, ятIани акунач чаз ви уьмуьрдин тарцин дувулар гьинай экъечI­заватIа. Гьакьван агьваллу яни ви эсил-несил, марфар гъидай булут хьиз?

Хъел акатай кьуьзуьда гуя гуьзлемишзавай хцин чкадал пуд руш хьайидакай хабар гайи фасикь шейтIандиз къаргъишзавай. Я тахьайтIа, ам инжиклу хьанайтIа, инсанрин мердвал такурла? Ахпа ада лагьана, сирлу фикирар ачухиз, анжах ван хкаж тавуна:

Кьин кьада за Аллагьадал: эгер майва ширин ятIа —

Дувулри гузвач адаз ширинвал.

Вирт недайла фикирмир чIижрекай,

Гьи цуькверилай ада вирт къачунатIа.

ЦипицIрикай миже хкуддайла,

Алакьа чехирни сирке чара ийиз.

Абур чара авурла, чир жеда хъсандиз,

Вуч гьихьтин къиметдай гана кIандатIа.

«Камаллуди» лугьудайда гьуьрмет квадарда,

Адан акьулдик рехнеяр хьайитIа.

АкI вичин акьулдалди кьуьзуьда вири гьейранарна, акI иер гафаралди вич кIа­нар­на, ахьтин винизвал къалурна вичин ра­хунра — инсанриз адан эйбежервал акун хъувунач. Гьасятда адаз куьмек теклифна: вуч жагъанатIа жибинрай, эцигна адан вилик. Ахпа лагьана:

— На яд жагъурзавай, къуй кьуруди хьана. Ваз жув тухариз кIанзавай, чIижерин куьнуь ичIиди хьана. Я тегьне таягъна, я сагърай­ талгьана кьабула чи патай и гъвечIи паяр.

Абурун гъвечIи паярни чIехибурай кьуна ада, гайи виридаз хийир-дуьа авуна. Ахпа ам элячIна фена зайиф къадамралди, дуьз рехъ акван тийиз, къванерихъ кIвач галкIиз, буьркьуь хьанвай балкIан хьиз.

Давамарна суьгьбетчиди:

— Заз акI хьана, кьуьзуьда амалар ийизва, кIвачерни адан кьасухдай галкIизва. Зун адан гуьгъуьна аваз фена, жув гьахъ яни-тушни акун патал. Заз са вилин пипIяй килигай ада гьасятда чин маса патахъ элкъуьр­на. Амма чун инсан квачир чкадиз акъатайла, кьуьзуьдал гуя чан хтана, чина шадвал аваз, ам захъ элкъвена, тапрукьдикай рикI ачух дуст хьана, ада лагьана:

— Аквазва заз, ви рехъни гьа гьам я. КIандатIа, гила санал фидани? Белки, жа­гъурзаватIа на юлдаш сеферчи таб тийир ва хийирлу, герек тирла, куьмекдиз къведай ва къал квачиз рахадай?

За жаваб гана:

— Ахьтин юлдаш сеферчи жагъида — сефер хийирдинди жеда!

Кьуьзуьда лагьана:

— Ваз ам жагъана — шад хьухь! Жагъайла, адан патав хьухь!

Инал ам яргъалди хъуьрена ва гьасятда фалуждикайни сагъ хьана. Им тир Абу Зейд, зи рикI алай дуст, сагълам ва са зарарни вичиз тахьанвай! Зун шад тир ам сагъ хъхьунал, анжах за туьнбуьгьни авуна, ада вири алдатмишайвиляй. Инални амалдар касди зун акъвазарна ва и тегьерда ам шиирдалди рахана:

Бижгъерар алаз атана зун инсанри лугьун патал:

«Факъир!» — ва тадиз заз пул кIватIдайвал.

Сагъламда гьавайда вич хесте яз къалурнач:

Вуч кIанзавайтIа, гьам вири къачуна ада!

Гишин яз къекъведай кутугай партал алайтIа,

Бахтуни гудачир, фалужди ягъайди закай хьаначиртIа!

Ахпа ада лагьана:

— И уьлкведа амукьдай себебни, адан халкьдивай къачун хъийидай затIни амач. КIандатIа, юлдашвал ийин — рекье кьведан гелер тан!

Гьанлай кьулухъ кьве йисуз чун санал­ къекъвенай, чара хьуникайни чна фикирзавачир. Заз кIандай вири уьмуьр гьакI акъат­найтIа, амма кьисметди чи рекьер чара хъувунай.

А. Омаров