Макъаладин кьил акурла, лугьунни мумкин я, ахьтин я къуллугъ, я тIвар чина авайди туш… Амма за авайди тестикьарзава. И кардани заз и мукьвара гъиле гьатнавай чIехи монографияди (ам 2021-йисуз Москвада, “Перо” чапханади, 650 экземплярдин тираж аваз, чIехи форматдин яцIу жилдера туна, акъуднава) куьмекзава. Адан тIвар “На поприще аграрного сектора Страны гор” (“Дагъларин уьлкведин аграрный сектордин кьиле”), автор яргъал йисара чи республикада партиядин ва государстводин къурулушра кар алай къуллугъар бегьемарай ­жемиятдинни сиясатдин деятель, экономикадин илимрин доктор, профессор, Дагъустан Республикадин илимрин  лайихлу деятель  Зиявудин  Ферзиевич  Пулатов  я.

Адетдин шартIара ада вичиз гьакI аграрник лугьузва. Аграрник — вичин вири алакьунар, чирвилер, мумкинвилер чилел фу-техил, яр-емиш, салан майваяр ва маса суьрсетар битмишаруниз, абурун ери, кьадарар артухаруниз, гьялуниз, хуьниз, агьалийрив агакьаруниз бахшзавай инсан — пешекар, алим тирди къейднава чи гафарганра…

Сифте танишвал

Заз Зиявудин Ферзиевич ада партиядин Мегьарамдхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахай йисарилай (алатай асирдин 1977-1983-йисар) чида. А чIавуз за Тагьирхуьруьн-Къазмайрин ва Самурдин юкьван школайра акьалтзавай несилриз урус чIалай ва литературадай чирвилер гузвай, районда кьиле физвай саки вири чIехи крарикай зун хабардар тир.

Мегьарамдхуьруьн район а йисара экономикадинни культурадин, образованидин, медицинадин, спортдин, аваданлувилинни яшайишдин вири хилерай республикада вилик жергейра авай. Район, а йисара адет хьанвайвал, кьве сеферда КПСС-дин ЦК-дин, Министррин Советдин, ВЦСПС-дин ва ВЛКСМ-дин ЦК-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахриз лайихлу хьанай.  ЦIудралди багъманчийрикайни саларбанрикай, уьзуьмчийрикай, малдаррикай государстводин чIе­хи шабагьрин ва гьуьрметдин тIварарин сагьибар хьайиди зи рикIел алама. ГьикI хьи, абурукай са шумудакай за а чIавуз чи газетриз очеркар кхьенай.

Мегьарамдхуьруьн районда Россиядин литературадин йикъар тухудайла, (1980-йис) чкадин яратмишдай интеллигенциядин патай мугьманар тебрикдай келимаяр рахунин ихтибар партиядин райкомди (Зиявудин Ферзиевича) заз авунай… Ихьтин мярекатарни гьар кткай чкада тешкилзавачир. ЧIехи мугьманриз къалурдай агалкьунар, лайихлу къулайвилер хьун лазим тир…

Куьрелди, за кьатIайвал, Мегьарамдхуьруьн райондин асул къамат — зарбачи уьзуьм­чийринни багъманчийрин, бичинчийринни саларбанрин, малдарринни балугъчийрин, тамухъанринни чехирчийрин макан — гьа йисара арадал атана. Ракьун рекьин Самур станциядилай йисан кьиляй-кьилиз Мегьарамдхуьруьн райондин аграрникри гьасилзавай емишар, майваяр, чехирар, мижеяр, консервияр, техил а чIаван СССР-дин чIехи центрайрив агакьариз, махсус вагонрин составар рекье твазвай. Чи чилелай гзаф машинар, арандин суьрсетар гваз, са шумуд патаз (Урусатдиз, Азербайжандиз, Гуржистандиз, масанриз) физвай. Гьа тегьерда гьа яргъал центрайрай чиниз эцигунрин материалар, шифер, тахта-шалман, техника ва тадаракар  дашмишзавай. Хуьруь — шегьер, шегьерди хуьр таъминарзавай…

Вучиз за икьван крар рикIел хкизва? Кар анал ала хьи, а вахтарин экономика, гьа жергедай хуьруьн майишат (чилер кардик кутун, хуьн, суьрсетар артмишун) пландин къайдада виликди тухузвай. Виринра вири сигъалдик кваз алакъада тунвай. Кьиле зурба тешкилатчияр, халисан пешекарар, кIвенкIвечи илимдалди чпин чирвилер мадни артухарзавайбур авай. И кар, гьелбетда, компартиядин чкайрал алай къурулушри тешкилзавай. Зиявудин Ферзиевич Пулатовни Мегьарамд­хуьруьн райондиз партиядин Дагъустандин обкомди рекье тунвай жегьил коммунист, алим, тешкилатчи тир. Ада вич девирдин гъавурда авай векил тирди гьеле гьа йисара чирнай…

ЦIийи ктабдикай

Пар­т­иядин райкомдай З.Ф.Пулатов ­обкомдиз, республикадин агропромдин ­крариз тешкиллувал, девирди истемишзавай ­гьунарлувал, цIийивал гун паталди хутахна, яни мадни чIехи ихтибардиз лайихлу хьана…

И рехъ, четинвилерни регьятвилер, умударни мумкинвилер гьикI арадал атайди ятIа, авторди чав агакьарнавай монографияда  галай-галайвал, гьакъикъатдай хейлин рекъемар, делилар, гекъигунар гъиз, ачухарнава. Ктаб кьилериз чара авунвай 19 паюникай, сифте гафуникай ва алавайрикай ибарат я. Вири санлай — 422 чин.

За кьа­тIайвал, им, сифте нубатда, автор­дин вичин кьадар-кьисметдин шикил къалурзавай ахтармишун — илимдин суьгьбет я.  Мемуарар лагьайтIани жеда.

Инсандин кьисмет ва обществодин руьгь, къамат, халкьдин кьадар-кьисмет, Ватандин тарих — ибур датIана санал, сад-садахъ галаз сих алакъада аваз виликди физвай къуватар тирди монографияда инанмиш жедай тегьерда къалурнава.

Обществода са инсандин (личностдин) роль кваз такьазвай илимарни авачиз туш. Амма гьакъикъатди субутзава хьи, са касни общество виликди тухудай еке къуват я. Ахьтин къуватар (тешкилатчияр, тербиячияр, чешнеяр) тахьайтIа, общество туьхуьн, санихъни юзан тийиз акъвазун мумкин я. Зиявудин Ферзиевичан уьмуьрди, кьисметди, адан ирсини и фикир тестикьарзава. Монографиядани и кар ачухарнава.

Амма обществода гьиллебазарни авантюристар, мадни артух волюнтаристарни кьисасчияр, либераларни тапан “демократар” вилик акатайтIа, нетижаяр виливни хуьн тавурбур хьун мумкин я. Виликди физвай арабадин чархара лашар тваз алахъдайбур вири девирра хьайиди я. Гилани абур тIимил авач. Амма чи хьтин чIехи государство, социализм­дин къурулуш гьакI зайиф хьанач, ам чу­кIурна…

Себебар аваз хьанани и кар? СССР хьтин государство, социализмдин къурулуш чу­кIурун патал дуьньяда лап гзаф къуватар желб хьана. Гьам къецепатай, гьамни чи уьлкведин къенепатайни. И кар чи вилик квай монографиядайни аквазва. Гьукумдин кьилиз  Н.Хрущев хьтин авантюрист, волюнтарист атуникай чи вири душманри менфят къачуна­. Обществода Горбачев, Ельцин, Попов, Бурбулис, Гайдар, Яковлев­ хьтин хаинар тербияламишна, абур вилик кутуна. Цал къеняй хана, гьихьтин умудар ва мумкинвилер терг хьунал гъана. Неинки Да­гъустанда, гьакI вири чIехи уьлкведа, гила аквазвайвал, вири дуьньядани. З.Ф.Пулато­ван монографияда а рехъ чи респуб­ли­кадин­ кьисметдалди, уьлкведа партиядин къурулушра гьихьтин зи­янкар гьерекатрал чан атанатIа, адан нетижада экономика, яша­­йиш, вири мумкинвилер гьикI чкIана­тIа, хъсандиз къалурнава. И жигьетдай ктаб гьа­къикъи тарихдинди, экономикадинни  яшайишдин, философиядинни сиясатдин месэлаяр (къанунар) чеб чпихъ галаз гьихьтин алакъайра авайди ятIа, къалурзавай чешме, чешне хьиз я. Суьгьбетзавай кас вич а гье­рекатрин (инал басрухрин), юкьва гьатна­. Вичин вилералди акунва ва абурукай чаз, кIелзавайбуруз, кьил-кьилеллаз суьгьбетзава. Гьавиляй ктабдихъ кIелза­вай­ди инанмишардай къуват ава.

Чна тикрарзава: цIийи ктаб художественный эсер туш. Ина автордин къундарма, ам тарихдин месэлайривай яргъа хьун, абуруз рикIиз кIан хьайивал рангар ягъун авач. Ина кар алайбур рекъемарни делилар, инсанрин гьерекатар, абурун нетижаяр я. Себебар авачиз нетижаяр тежедайди, хъсан себебри — хъсан, яни инсаниятдиз къуллугъдай хийир­лу нетижаяр, пис, фашал ниятри гьахьтин усал, зиянлу нетижаяр арадал гъидайди успатнава авторди.

Тарих, уьмуьр еке тарс, еке илим я. Адан гъавурда акьун та­вуртIа, адакай нетижа хкуд та­вур­­тIа, та­рихдин гъа­латар да­тIа­на тик­рар жеда. Чебни — сад-садалай гена заландиз.

Месела, СССР чукIурна. Регьят, хъсан  низ хьанва? Къенин аямда дуьнья мад цIийи, лап хаталу дяведин шартIара гьатнава. Вучиз? Тарихдин тарсар рикIелай ра­къур­на, абурув волюнтариствилелди, къайгъу­сузвилелди эгечIайвиляй.

Дагъустанда хуьруьн майишат ва адахъ галаз алакъалу вири хилер лап виликди фенвайди тир. Дагъустан Советрин девирди кьиляй-кьилиз багъларинни саларин гьакьван виликди фенвай санайидин (промышленностдин), энергетикадин, илимдинни культурадин республикадиз элкъуьрнавай… “Перестройщикри” ам чукIурна, тарашна. Гьихьтин къуватар тергна. Гила лагьайтIа, чун мад цIийи кьилелай чи агропромдин хилер, къуватар арадал хкиз алахънава. Гьелбетда, алатай девиррин къайдаяр куьгьне хьанва. Чун цIийи девирда гьатнава, везифайривни (сифте нубатда, чилив, адан девлетрив, абур хуьнив  ва артмишунив) цIийи тегьерда эге­чIун лазим я. Чун рахазвай монографияда и терефни гъавурда акьадай тегьерда ачухарнава.

Чаз неинки еке тешкиллувал, илимлувал, еке инвестицияр (пулдин такьатар), гьакI еке низамлувал, гъейратлувал, садвал герек я. Чеб виридалайни “михьибур” я лугьуз, гьа­къикъатда са чпин ва мукьва-кьилийрин дердияр туькIуьрунал машгъул хьайи бязи регьберар хьиз ваъ. Абуру Дагъустан мадни усаларна, зайифарна. Акьуллу садан фикирни абуру кваз кьунач…

Куьрелди, чна автордиз чаз ихьтин метлеблу, камаллу ктаб багъишунай сагърай ­лу­гьузва. КIелдайбуруз, иллаки хуьруьн ма­йи­­шатдин илимдин пешекарриз ам кIелун, да­тIана вилик-гъилик, столдал хьун хийирлу я.

Автордикай куьруь къейдер

З.Ф.Пулатов Кьасумхуьруьн райондин Экенрин хуьре уьзуьмчийрин хизанда дидедиз хьана. (1939-йис). Хуьруьн школа, 1961-йисуз Дербентдин хуьруьн майишатдин техникум, 1966-йисуз Москвада К.А.Тимирязеван тIварунихъ галай академия, 1971-йисуз гьана аспирантура, гуьгъуьнлай докторантура акьалтIарна, “Экономика ва халкьдин майишат кьиле тухун” темадай илимрин кандидатвилин, докторвилин диссертацияр хвена.

1966-йисалай гатIунна, республикадин хуьруьн майишатдин къурулушра жуьреба-жуьре къуллугърал ада вич вини дережадин пешекар тирди субутна. Гьавиляй партиядин Дагъустандин обкомди ам хуьруьн майишатдиз регьбервал гудай чIехи къуллугърални хкажна. 1972-йисалай та 1991-йисалди, пар­торганар чукIурдалди, обкомдин инструкторвилелай обкомдин секретардин къуллугъдал кьван хкаж хьана. Республикадин агрономвилин хел виликди тухвана.

Адалай кьулухъ ДагНИИСХ-диз ва  Дагъустандин хуьрерин мулкар дурумлудаказ виликди тухудай Центрадиз регьбервал гана (1992-2018-йисар).

Зиявудин Ферзиевичан гьакъисагъ зегьмет “Гьунарлу зегьметдай” медалдалди, “Зегьметдин Яру Пайдах”, “Халкьарин дуствал” орденралди ва маса ша­багьралди къейднава. Алимдин гъиликай  хуьруьн майишатдин илимдин хилерай кхьенвай 200-дав агакьна илимдин кIвалахар, 27 монография, жуьре­ба­-жуьре программаяр, теклифар хкат­­нава. Экономикадин хиляй илимдин 9 кандидат гьазурна.

Алай вахтундани ам гьа и хилен кар алай алимрикай сад я…

* * *

Эхь, генералар, полководецар  чIехи тешкилатчияр яз хазвайди туш. Намуслу зегьметди, къастуни, чирвилери инсандиз а кукIушрихъди фидай мумкинвал гузвайдал шак алач.

Алимдин чешнелу, гьуьрметлу хизанда кьве хва, руш, хтулар, птулар ава. Винидихъ къейднавай агалкьунрик уьмуьрдин юлдаш, хизандин диде ва баде, лап хъсан педагог Селем Абдушерифовнадин пайни ква ва и кардал ада дамахзава.

ДекIени чахъ ихьтин баркаллу лезги хизанар мадни гзаф жен!..

Мердали  Жалилов