Переписдин вилик
Вирироссиядин виликан перепись 2010-йисан октябрдин вацра кьиле тухванай. Гила, 11 йис алатайла, 15 -октябрдиз нубатдин переписдив эгечIзава ва ам 14-ноябрдалди давам жеда. Кар ана ава хьи, цIи сифте яз и важиблу мярекат са шумуд жуьреда тухудайвал я. Анкета ацIурун патал агьалийривай переписчик кIвале вилив хуьз жеда. ТахьайтIа, интернетдин “Госуслуги” порталдин ва я “Госуслуги” мобильный приложенидин куьмекдалди хизандиз талукь делилар ракъуриз жеда. ГьакIни, МФЦ-диз ва я переписдин участокриз фена, жувакай ва хизандикай делилар гудай мумкинвални ава. Гьи жуьре хкягъайтIани, ише фида ва кар алайди переписда иштиракун я. Гьа идалди гьар са касди уьлкве патал зурба карда иштиракзава.
Тайинарнавайвал, Россиядин агьалийриз 33 суал гуда. Абурукай 23 яшайишдинни демографиядин гьалариз (диши-эркеквал, яш, гражданвал, дидедиз хьайи чка, миллет, чIалар чир хьун, савадлувал, хизанда авай аялрин кьадар, къазанжи къвезвай чка, кIвалах…) талукьбур я. 10 суал яшайишдин кIвалерихъ ва къулай шартIарихъ галаз алакъалу жеда. Россияда вахтуналди яшамиш жезвайбуру 7 суалдиз (диши-эркеквал, яш, гьамиша яшамиш жезвай уьлкве, Россиядиз атунин макьсад, гьикьван гагьда амукьдай фикир ава…) жаваб гуда. Суалриз жавабар гудайла садавайни документар истемишдач. Гьар са касди вичикай гьихьтин малуматар гузватIа, гьадалди бесарда.
2010-йисан переписдин делилралди, гьамиша Россияда яшамиш жезвай инсанрин кьадар 142,9 миллион кас тир. Дуьньядин майданда агьалийрин кьадардал гьалтайла, чи уьлкве муьжуьд лагьай чкадал алай. Вилик жергейра, гьелбетда, Китай, Индия авай. США-да, Индонезияда, Бразилияда, Пакистандани Россиядилай гзаф агьалияр яшамиш жезва.
Эхиримжи йисара уьлкведа арадал атанвай гьалари, иллаки агьалийрин кьадар тIимил хьуни (2002-йисалай 2010-йисалди 2,3 млн касдин) государстводин кьилевайбурукни, алимрикни, демографиядин месэлайрал машгъул пешекаррикни секинсузвал кутазва. Россиядин статистри гъизвай делилар, дугъриданни, къалабулух кутадайбур я. Алай йисан январдилай майдин вацралди уьлкведа тIебиидаказ тIимил хьайи агьалийрин кьадар 60 процентдин гзаф хьана. Яни кьуд вацра 360,1 агъзур кас амукьнач. Им Исландия уьлкведин вири агьалийрин кьадар я. Шаз Россиядин агьалийрин кьадар 700 агъзурдан тIимил хьана. И кардиз, гьелбетда, тIугъвалдини таъсирна. Гьа са вахтунда Россиядин хейлин регионрани аялар тIимил хазва. Эгер гьа икI амукьайтIа, 30 йисалай чкIанвай, квахьзавай, инсанрин гелни амачир хуьрерин, поселокрин, гъвечIи шегьеррин иесивал ни хъийида? Гьакъикъатдани, гьалар тарифдайбур туш.
Иллаки Россиядин центральный регионра. Агьалияр гзаф кьадарда тIимил хьунал гьалтайла, сад лагьай чкадал Тамбов область ала. 2020-йисуз ана хазвай аялрин кьадар — 4,3 процентдин тIимил, рекьизвайбурун кьадар 18,7 процентдин гзаф хьанва. Эгер 2019-йисуз областда са миллиондилай гзаф агьалияр авайтIа, 2020-йисуз и рекъем 994 агъзурдал аватна. Областдин медицинадин институтдин профессор С. Самсонова тестикьарзавайвал, и кар регионда аялар хадай мумкинвал авай 15-49 йисан яшдин дишегьлияр бес тахьунихъ галаз алакъалу я. Ихьтин дишегьлийри 50 процент тешкилун лазим я, амма областда абур 21,5 процент ава. 90 процент хизанра 1-2 аял чIехи жезва.
Вучиз областдин дишегьлийриз аялар хаз кIанзавач? И суалдиз областдин Сампур хуьряй тир Вера Малмалаевади жаваб гузва: “Чав вацра агакьзавайди 13-14 агъзур манатдин мажиб я. Гзафбур кIвалахдикни жезвайди туш. Гьавиляй жегьилар чIехи шегьерриз физва. И кардин вилик пад кьун патал инсанриз кIвалахни, хъсан мажибарни гана кIанда. Пакадин йикъахъ авай инанмишвални артухарун герек я. Исятда хуьрера амайбур яшлубур я…”.
Чи къваларив гвай Астрахандин областдани агьалийрин кьадар хкаж жезвач, агъуз аватзава. 2021-йисан январдиз ина 997,8 агъзур кас авай. Кьве йис идалай вилик агьалийрин кьадар 1,2 млн агакьзавай. Област экономикадин жигьетдай мумкинвилер (балугъчивал, саларбанвал, багъманчивал) авайди ятIани, демографиядин гьалар хъсанзавач. Эхиримжи кьуд йисуз областдай масанрихъ физвайбур къвердавай гзаф жезва. Алай йисан ирид вацра хайибурун кьадардилай 3,1 агъзур кас артух кьена.
Волгограддин областдани гьа икI я. Алатай йисуз ана гьар са агъзур агьалидин кьилиз 8 аял хана ва 16 кас кешмиш хьана. И къайдада амукьайтIа, областдин агьалийрин кьадар мадни тIимил жеда. 2020-йисуз областдай патал 51 агъзур кас фена.
Инсанривай хабарар кьурла, абурун гьал-агьвалдихъ галаз таниш хьайила, малум жезва хьи, месэлаяр, дердияр уьлкведин гзаф регионриз талукьбур я. Кар алай кьве нукьсан, месэла жегьилриз кIвалах тахьун ва гъвечIи мажибар я. Аквазвайвал, анжах чIехи шегьерра, карханаяр, банкар, базаяр, эцигунрин майданар, компанияр, холдингар, акционервилин обществояр авай чкайра кIвалахзавайбуру вижевай (50-100 агъзур, бязи чкайра мадни гзаф) мажибар къачузва. 13-15 агъзур манат мажиб агакьзавай жегьил хизанди вуч авурай? Аял ханмазди, пулунин са пай бицIекдиз харжна кIанзава. Кьвед лагьай аял хьайила, мадни гзаф герек къвезва. Демографиядин гьалар хъсанарун патал сифте нубатда гьа и месэлайрикай фикирна кIанзава. Шазни цIи уьлкведин Президентди аялар авай хизанрин жигьетдай са бязи галайвилер авуна. Амма им тIимил я. ДатIана гьерекатда авай аялриз са сеферда партал, ктабар ва маса талукь шейэр къачуна бес жезвайди туш эхир. Исятда туьквенрай маса къачузвай кIвачин къапарин кIанер кьве вацралай хкатзава, гуьлуьтар кьвед-пуд сеферда алукIнамазди тIекв-тIекв жезва, чIехи жезвай аялрин парталар гъвечIи жезва… Диде-бубаяр лап кIеве гьатзава. Гьавиляй пуд-кьуд лагьай аяларни хазвач. Хайибурун кьадар рекьизвайбурулай гзаф хьун патал, гьар са жегьил хизанда 3-4-5 аял хьана кIанзава. Демографиядиз талукь хиле хъсан патахъ дегишвилер тун патал 3-4 аял хуьзвай хизанрин кьадар 7 сеферда хкажна кIанзава. Гьайиф хьи, Россиядин гзаф регионра хизанда жезвайди сад-кьве аял я.
И жигьетдай, гьелбетда, Кеферпатан Кавказдин республикаяр абурув гекъигиз жедач. Дагъустан аялар хунин рекьяй виридалайни вилик жергейра авай региондик акатзава. Эгер рекъемрин чIалалди рахайтIа, Россиядин юкьван дережадин кьадардив гекъигайтIа, Дагъустандин дидейри 48,5 процентдин аялар гзаф хана. Кеферпатан Кавказдин республикайрив гекъигайла, — 11,1 процентдин. Гьа икI, 2020-йисуз чи республикада 46149 аял дуьньядиз атана. 2019-йисуз хайибурулай — 635 аялдин гзаф. Дагъларин уьлкведа 121 дишегьлидихъ “Игит диде” лагьай тIвар ава.
Шаз, цIи республикадин шегьерра инсанар мягьтеларзавай крарни жезва. Школайрин сад лагьай классриз физвай аялрин кьадар садлагьана гзаф хьанва. ЦIи меркездин хейлин школайра сад лагьай са шумуд, бязи школайра 20-дав агакьна классар ачухнава. Лугьузвайвал, абур “материнский капиталдин” аялар я. Уьлкведин Президент В.Путинан Указдалди дидевилин капитал гуз эгечIайла, жегьил дидейри кьвед-пуд-кьуд аяларни хазва. Вадалай виниз аялар авай хизанарни артух жезва.
Эгер уьлкведин са бязи регионра агьалийрин кьадар тIимил жезватIа, Дагъустандикай акI лугьуз жедач. 2010-йисуз Дагъустанда 2 910 249 кас яшамиш жезвай. 2019-йисуз дагъустанвийрин кьадар 3 086 126 кас тиртIа, алай вахтунда и рекъем 3 133 303-даз барабар я.
Демографри, пешекарри урус халкьдин векилар къвердавай тIимил хьун хъсан делил ва кар яз гьисабзавач. Им гьакъикъат я. 2002-йисан переписдин делилралди, Россияда 115,9 млн урус авай. 2010-йисуз абурун кьадар 111 млн касдал ахватна. Гилан переписдин делилар мадни гъвечIибур хьун вилив хуьзва.
Нубатдин перепись кьиле тухвайдалай гуьгъуьниз чи уьлкведин халкьариз талукь цIийи делилар успат жеда. Заз чи кIелзавайбурун фикирдиз гъиз кIанзава. 2010-йисан переписдин вахтунда адак акат тавур хейлин инсанар амукьайди я. Иллаки Кьиблепатан Дагъустандин шегьерра ва хуьрера. ГьакI Махачкъаладани. Зун яшамиш жезвай кIвалериз переписчикар атаначир. Зун участокдиз фена, жуван хизандикай малуматар гузни мажбур хьанай. ГьакI хьайила, переписдикай кьил къакъудун дуьз туш. Алатай переписра (идан гьакъиндай печатдиз хци макъалаярни акъатайди я) чи шегьерра ва районра лезгийрин кьадар тIимилардай амалриз, кьуьруькриз рехъ гайиди я. Ихьтин крар мад тикрар тахьун патал, гьар сада переписда иштирак ая ва жувакай, хизандикай тамам делилар це.
Нариман Ибрагьимов
