Ара-ара газетдиз хизандин         алакъайрикай макъалаяр гун, заз чиз, пис кар туш. Ам жегьилар патал тербиядин камни жеда. Муькуь патахъай хизандин тема садрани куьгьне жедайди туш.

Къе заз са ихьтин агьвалатдикай ихтилатиз кIанзава. Мукьвара зун жув же­гьил тир йисара лап мукьувай чидай са дишегьлидихъ галаз дуьшуьшдай гуьруьшмиш хьана. Ам залай 3-4 йисан чIехи тиртIани, чи арада дуствилин алакъаяр авай. Эвленмиш хьайила, чи рекьер гьарнихъ фена, арада алакъаярни амукьнач. Чун сад-садаз тахкуна 50 йисалайни алатнавай. И йикъара зун са межлисда авай. Са дишегьли заз дикъетдивди, яргъалди килигзавай. И кардай зи кьил, сакIани  акъатзавачир. Эхирни, са арадилай  ам вич зи патав атана ва “дуьз лагь, ваз зун чир хьанвачни, тахьайтIа, чир тахьайдай кьазвани?” ла­гьана хабар кьуна. “Валлагь, заз вун чир хьанвач, — жаваб гана за. — Лагь ман вун вуж ятIа”. Ада вичин тIвар лагьайла, чи шадвилин кьадар авачир. Чун кьведни, гьелбетда, яшари дегишанавай Межлис куьтягь хьайила, за ам кIвализ галаз хтана. Дуьзмишнавай столдихъ ихтилатарни къалин хьана. Жегьилар тирла, чаз садаз садан хизанрикай са затIни чидачир, чахъ чи жегьилвилин уьмуьр авай. Амма и сеферда ада, аялвилин девирдилай башламишна, къенин йикъал къведалди вичин уьмуьр­дикай вири ихтилатар авуна. За адахъ дикъетдивди яб акална. Ада вичин суьгьбет куьтягьайла, зун са легьзеда хиял­рик  акатна. “Ана гьикI хьана, вун кис хьана хьи? — лагьана ада. Зи кьилиз ви уьмуьрдикай газетдиз са макъала кхьидай фикир атанва лагьайла, ам, садлагьана кIвачел къарагъна, ваъ, ваъ, ам жедай кар туш, я зи итимдизни ахь­тин кIвалахар кIандайди туш лугьуз, тес­пача хьана. Зун ам чIалав гъиз алахъна. Эхир зи кIевивал акурла, хи­зандин ва хуьруьн тIварар кьун тавуна кхьи­датIа, кхьихь лагьана. Зани гьакI авуна­.

Амина 1941-йисуз дяведин къизгъин женгер кьиле физвай вахтунда Махачкъа­ла шегьерда дидедиз хьана. Гуьгъуьнин йисуз буба фронтдиз фена. Дяведин вири четинвилер, каш-мекь, вирида хьиз, Аминадин дидедини гьиссна. Ам дерзичи тир. Юкъуз идаз-адаз пек-партал цвадай, са кап фахъ акатай гьи кIвалах хьайитIани ийидай. Фронтда авай аскерриз йифиз элжекар, гуьлуьтар храдай. Уьмуьр гьикьван четин тиртIани, дидеди Амина, бубадин аманат я лугьуз, хуьзвай. Рушни акуна-такуна чIехи жезвай.

1946-йисуз дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз хирер алаз бубани хтана. Дидеди вич бахтлу инсан яз гьисабзавай. Амма дяведин мусибатар вилериз акур бубадин нервияр эсиллагь къайдадик кумачир: адаз жизвидилай хъел къведай, са гъвечIи кар патални дидедиз рикI тIар жедай гафар лугьудай. Абур гзаф сеферра чара жез, ахпа санал ацукь хъийидай. Дидедиз вичиз авай са велед бубадикай магьрум хьана кIанзавачир. Гьавиляй вири крар, гафар эхзавай. Абурун араяр къвез-къвез къайи жезвай.

— Зи гъвечIи, назик рикIиз абурун къвердавай къайи жезвай араяр гзаф залан тир, — суьгьбетзава Аминади. — Гьеле школада кIелдайла, за жува-жуваз гаф гана: садрани дидедин хьтин уьмуьр, кьисмет тикрар хъийидач. Эгер садра кьванни зун жу­ван ге­лежегдин уьмуьрдин юлдашдихъ галаз ча­ра хьайитIа, шумуд аял чаз аваз хьайи­тIани, зун итимдихъ галаз санал ацукь хъийи­дач. Зи аялвилинни жегьилвилин уьмуьр шадвал авачирди, пашманди хьана, — гьайиф чIугвадай саягъда лугьузва Аминади.

Аминади школа куьтягьай 1960-йисуз бубани рагьметдиз фена. Гьа и йисуз ам Дагъустандин госуниверситетдин филологиядин факультетдик экечIна. Ам кьелечI лацу якIарин, чIулав чIарарин, ири вилер авай гуьрчег руш тир. Адал ашукь гадаяр­ни гзаф авай. Амина лагьайтIа, гзаф  на­мус­лу руш тир. ТIебиатди адаз тешкиллу­вилин рекьяй алакьунар ганвай. Ада университетда вечерар, концертар тешкилдай, конкурсар кьиле тухудай, спортдин акъажунрани иштиракдай. Хъсандиз кIел­завай ва общественный кIвалахарни кьилиз акъудзавай рушаз муаллимрин ва кIел­завай юлдашрин арада еке гьуьрмет ва авторитет авай. Аминади пуд лагьай курсуна кIел­завайла, университетдин физический факультетдин 4-курсунин студентди — Мурад тIвар алай са гадади — Аминадиз вичин ри­кIин майилрикай хабар гузвай. Амма же­гьил­ руша а кIвалах са акьван рикIивай кьазвачир. ЯтIани Мурадавай вич рушан рикIиз чими ийиз алакьна. Аминадиз Мурадан камаллувал, сабурлувал, иллаки шитвал гвачирвал гзаф бегенмиш тир. Абур мукьвал-мукьвал гуьруьшмиш жез, кинотеатрдиз физ башламишна.

Руша Мурад вичин дидедихъ галазни танишарна. 5-курс куьтягьиз мукьва хьайила, Мурада Аминадиз вичихъ галаз кьисметар сад авун теклифна.  Амина хияллу хьана. И кардикай дидедиз хабар гайила, ада икI лагьана: “Вун шегьердин руш, хуьруьн къайдаяр-къанунар чидачирди. Ви гьал гьикI хьурай? Ваз и еке Махачкъаладай шегьерда яшамиш жезвай са гада жа­гъаначни?” — лугьуз, туьгьметна. Дидедиз­ гада бегенмиш тиртIани, руш адаз гъуьлуьз гуз кичIезвай. Руша дидедиз рикIиз буйругъ гуз тежедайдакай  лагьана. Руш гададал ашукь хьанвайди чир хьайила, дидеди вичин патай разивал гана.

Гьа икI, пуд лагьай курс куьтягьайла, гатун каникулриз Мурадни Амина эвленмиш хьана. Къаридини апая хцелайни су­салай вил аладриз, шадвалзавай. Мурада хуьруьн школада муаллимвалзавай, Ами­на, кIелун давамариз, шегьердиз хъфена. 4-курсунин эхирра Аминади Мурадаз са турпуц хьтин хвани багъишна. Гъилел аялни алаз, кIелни ийиз, Аминадиз четин жезвай. Суса кIелна куьтягьдалди къариди аял хуьн вичин хивез къачуна. “Ам ада залайни хъсандиз хуьзвай”, — къейдзава Аминади. 4-5-курсарни акуна-такуна акъатна. Диплом гваз свас хуьруьз хтана, Мурадахъ галаз са школада кIвала­хиз башламишна. — Галаз-галаз хьайи кьве гадани са руш рагьметлу къаридини апая хвена, арадиз акъудна, — лугьузва Аминади. — Абур гзаф мергьяматлу, регьимлу, савадлу инсанар тир. Яр­гъал­ йисара школада кIвалахна, абур пенсияда авай. Зи къариди заз дидевал авуна. Зун гзаф крарин гъавурда туна, тийижир кIвалахар чирна. Кьилинди, зун адаз хуш тирди за гьиссзавай. Уьмуьрда гзаф кIвалахар къаридилай аслу я, — лугьузва Аминади. — Бязи къарийри чпин рухваяр, чIалав кьуна, сусай акъатай са гъвечIи кар, гафни гададин япара цада, абурун араяр къурда ва и кардал шадвални ийида.  Абуру чпин рушар акьуллубур, атанвай сусар бегьемсузбур яз гьисабда. Ихьтин кIвале, гьелбетда, гьуьрметни берекат жедач.

Чун, са хизан яз, гьуьрметдивди яшамиш жезвай. Аяларни чIехи жезвай. Са юкъуз апаяни къариди зунни Мурад чпин патав ацукьарна икI лагьана: “Чан балаяр, чун яшлу инсанар я, чавай гьар гаткай сес къачуз жезвач, я акатай хуьрекни чавай нез жезвач. Куьн жегьилар я, квез куь жегьилвилин уьмуьр ава. Зазни къаридиз и чи усадьбадин вини кьиле квез кIвалер эцигунин фикир ава. Им куьне чун гадарна лагьай чIал туш. Им вири патарихъай хъсан кIвалах жеда”. Чун гьикьван и кардал нарази тиртIани, Мурадан бубади вичин фикир кьилиз акъудна. Йисни зуран къене чи виридан куьмекдалди кьве гьавадин кIвалер  эцигна, чун аниз экъечIна. Амма чна, гьамиша диде-бубадин патав физ, абуруз вири куьмекар гузвай. Гьа икI са шумуд йис алатна. Абурун сагъламвал къвердавай зайиф жез акурла, чна абур чи патав хкана. Сифте къари, ахпа апай рагьметдиз фена. Чна абур лазим тир къайдада рекье туна.

Мурад хьтин итим гьалтай зун жуван кьисметдал, уьмуьрдал гзаф рази я. Гьелбетда, хизанда вири кIвалахар цIалцIам жедайди туш. Хизандин уьмуьр ам цуьк акъуднавай ник туш. А уьмуьрдихъ вичин къайдаяр, къанунар, четинвилер авайди я. Кьилинди а четинвилерай уьзягъдаказ экъечIиз алакьун я.Сифте аял хьайила, чи арадани наразивилер жедай. Амма чна абур фад туьхуьрдай, сивяй нагьакьан гаф акъатна, чаз чун бейкефариз кичIе­дай. Зи хизандиз чун чахъ галаз кIевиз ра­хай, рикI тIар жедай гаф лагьай ван хьайи­ди туш. Чи аялризни и кIвалах чешне хьана. Абурни чпин хизанрихъ галаз дуствилелди яшамиш жезва.

ЧIехи гада, Москвада Бауманан тIва­рунихъ галай институт куьтягьна, вичин хизан галаз гьана карчивилел машгъул я.

ГъвечIи гадади Санкт-Петербургда са фирмада кIвалахзава. Руш хуьре математикадин муаллим я. Гьа икI, чун арада гьуьрмет, муьгьуьббат аваз яшамиш жез 55 йис я.

— ХъуьтIуьз чун аялрин патав гагь Моск­вадиз, гагь Санкт-Петербургдиз физва. Гатуз­ абур, вири хизанарни галаз, чи патав хквезва. И вахт зунни зи уьмуьрдин юлдаш патал виридалайни шад легьзеяр я, — умумиламиш хъувуна эхирдай зи дуст Аминади.

Эхь, хизан къени хьайила хуьрни къени, кIвалени гьуьрмет — берекат жеда. Аквазва хьи, алай девир алаш-булашдинди­, гзаф четинди я. Гьавиляй гзаф хизанар чкIинни ийизва, аялар текдиз амукьзава. “Хизандивай къакъатайди гару яда”, — лу­гьуз­ва халкьди. Гьавиляй, винидихъ суьгь­бетнавай хизандилай чешне къачуна, гьам дидеяр, гьам бубаяр, кIвалин-къан, веледрин къайгъуда хьайитIа, хъсан я!

Надият Велиева