КIамун яд

Ахцегьрин къеледивай кеферпата, Самур вацIун чапла патан къерехда «КIамун яд» чими чешме (36-40 градус) ава. Адаз мадни фан яд лугьузва. И цел ишинай тинидикай хъуьтуьл ва тIямлу фу жеда. Ахцегьрин ва Хкемрин  агьалийрин арада и цихъ еке машгьурвал ава. Ина гьамамдин, парталар чуьхуьдай чкадин гъвечIи дарамат эцигнава. Яд хъун, чуьхуьнагар, парталар, гамар чуьхуьн патал ишлемишзава. И цин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, чилин винел акъатайла, ам, шем хьиз, куда, идалди гьамам экуь ва чими ийизва.

2007-йисан 5-мартдиз Пятигорскдин государстводин илимдинни ахтармишунардай Курортологиядин институтди акъудай 263-нумрадин къарардал асаслу яз, химический составдал гьалтайла, и яд борный, дармандин, минеральный ятарик акатзава, адак инсандин бедендиз зиян жедай са гьихьин ятIани шейэр квач. Ахцегьрин дармандин яд, къапариз цана, алишверишдин сетрай маса гуз са шумуд йис я.

Жуьмя мискIин

Са сеферда хьайитIани Ахцегьиз атай касди, гьелбетда, жуьмя мискIиндиз фикир тагана тунвач. Ам федеральный метлеб авай тарихдин ва архитектурадин памятник я. Арабрин миссионер Масламан  (Абу-Муслим) буйругъдалди VI асирда хашпарайрин гъвечIи килиса алай чкадал (а чIавуз чкадин агьалийри хашпара дин вяз ийизвай) магьледин мискIин эцигна. Х лагьай­ асирда адан чкадал минара галай жуьмя мискIин эцигна. 1898-1901-йисара мискIин куьгьне хьуниз килигна, чкадин жемятдин такьатралди ва урусрин къеледин гарнизонди куьмек гуналди, Ахцегьрин лишанрикай садаз элкъвенвай къубба алай гилан  жуьмя мискIин эцигна.

Советрин властдин йисара (1937-1991) жуьмя мискIинда край чирдай музей кардик хьана. Чи йи­къара (2013-2014-йисара) чкадин ме­ценатри спонсорвилин куьмекар гуналди ва жемятдин къуватралди ам нубатдин сеферда капитальнидаказ ремонт хъувуна. ЦIийи къуб­ба­ эцигна, пол, дакIарар дегишарна.­

2016-йисуз жуьмя мискIинда ремонтдин кIвалахар кьиле фидай вахтунда кIарасдин дестекрикай садан кIаникай къадим заманайрин артефактар — 60 сантиметрдин гьяркьуьвал ва 80 сантиметрдин яр­гъивал алай араб кхьинар алай хиджрадин 1231-йис кхьенвай къван, куьгьне полдин кIаникайни хьумурдин еке гетIе жагъана. Алим — востоковед Замир Закарьяеван гафаралди, 1815-йисан 2-декабрдилай 19-декабрдалди мастер Шагьбанан, Расул ал-Йалахъидин (Яла­хъай­) регьбервилик кваз мискIинда кьиле фейи ремонтдинни эцигунрин кIвалахрин гьакъиндай кхьенва.  Ви­чин кар хъсандиз чидай мастер Шагь­бан Ялахъви XIX асирдин сиф­тегьан 4 лагьай паюна маса эци­­гунрин текстерайни малум я. Кьилди къачуртIа, Рутул райондин Шиназрин хуьре ада хиджрадин 1225-йисуз (1810-1811-йисар) эцигай кIвалин цлал кхьинар алама.  ЦIуд йис алатайла, хиджрадин 1236-йисуз Шагьбана Кьурагь райондин Ашарин хуьре мискIин ремонтна, идан гьакъиндай Ашарин мискIиндин цлал алай араб чIалал кхьенвай кхьинри шагьидвалзава.

Магьлейрин мискIинар

Лугьуда хьи, XVIII-XIX асирра Ахцегьа жуьмя мискIиндихъ галаз санал магьлейрин 17 мискIин авай. Гьар са мискIинда вичин мектеб – медресани авай. Са бязи чешмейра 20 мискIин авай лугьузва. ОГПУ-дин делилралди, 1930-йисуз Ахцегь районда авай 98 мискIиндикай, анжах 29 мискIин кардик квай. 1939-йисуз анжах Хъларин хуьре мискIин кардик кумай. Амай хуьрера репрессияр себеб яз, гьакIни мискIиндин къуллугъчияр тахьуниз килигна, абур агалнавай.

Къеле

Ахцегьар — Россиядин кьиблепатан сергьятрин форпост, Ахцегьа авай урусрин къеле уьлкведин мулкунал алай виридалайни кьиблепатан къеле я. Ам федеральный метлеб авай тарихдинни архитектурадин памятник я. Къеле 1939-йисуз  I Николаян девирда генерал Головинан регьбервилик кваз кьве вацI сад-садак какахьзавай чкадин патав эцигна. Инлай Ахцегьрин куьгьне пай ва дередин патарив гвай вири чкаяр хъсандиз аквазва. Къеледин кьакьан  цлар ва дерин къанав лап са куьруь вахтунда эцигна, ишлемишиз вахкана (40 юкъуз, къеле эцигиз 12-июндиз башламишнай, инженер-полковник Баумер; къеледин цлар цементдалди курквацIрикай эцигна ва сувагъар авуна). Къенепатан эцигунар ла­гьайтIа, 9 вацран къене эцигна тамамдаказ куьтягьна. Гьакъидихъ кьунвай чкадин агьалийрин зегьметни ишлемишна.

Къеледихъ (минара галай къеледин цлар, кьуд бастион, аскеррин казармаяр, хашпарайрин килиса, барутдин гьамбархана, куьмекчи кIвалер) 5 пипIен форма ава. Адан пипIерал бастионар ала. Виликрай 4,57 метрдин кьакьанвал авай хандакI галай къванцин цлар авай. Абурун гьяркьуьвал 1,06 метрдиз барабар тир. Къеледа 11 туп ва Кагоран 6 мортира (куьруь луь­ле­дин туп) авай.

Къеледиз вичин вахтунда хейлин крар акуна. 1848-йисуз имам Ша­милан кьушунар Самур дередиз атана. Абурун кьилин макьсад Ахцегьар — Самурдин округдин центр кьун ва урусрин администрациядин гъилик квай Самурдин дередал гуьзчивал авун тир. 12-22-августдин йикъара давам хьайи женгера гьалкъада гьатнавайбуру хейлин гьужумар кьулухъди гадар хъувуна муьруьдрилай саки вири округ кьаз алакьна, амма генерал Аргутинскийди кьабулай серенжемрилай гуьгъуьниз къеле къутармишна, Шамилан кьушунар магълуб хьана, абур Самурдин дередин вини кьилериз, Авариядиз хъфена.

Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз Ахцегьрин къеле иесисуз хьана. 1920-30-йисара ана дустагъхана, Ватандин ЧIехи дяведин йисара интернат, гуьгъуьнлай умуми­ образованидин школа хьана. 1980-йисара къеледа радиозавод ачухна, гуьгъуьнлайни — халкьди иш­ле­мишдай метягьар акъуддай завод.

Тарихдин гзаф вакъиайрин  шагьид тир къеле исятда рикIелай алатнава ва, гьайиф хьи, харапIай­риз элкъвезва. Амма са карди рикI шадарзава: ам, Россиядин культурадинни тарихдин ирсинин памятник хьиз, цIийикIа туькIуьр хъувун планламишнава. Аквадай гьаларай, им туризм вилик тухун патал виридалайни хъсан чка жеда. Къеле­да  музеяр,  шикилрин галерея ва мугьманхана галай тарихдинни культурадин центр арадал гъиз жеда. И карди туриствилин бизнесни вилик тухун мумкин я.

Дашдемир Шерифалиев

(КьатI ама)