Ахцегьар — дагълара авай шегьер

Ахцегьвийри чпин ватан гьахълудаказ шегьер яз гьисабзава.  Тарихдин гзаф чешмейра “Ахцегь шегьер” кхьенва. Хуьруьн куьгьне паюна  гилани къадим зама­найрин хвалар ва канализация ама. Больницадиз гьахьзавай чкадал и мукьва вахтаралди “Ахцегьрин шегьердин больница” лагьай кхьинар аламай. Им, гьелбетда, 2-3 мертебадин кIвалер, яргъи­ куьчеяр, магьлеяр, музыкадин, художественный, умуми образованидин, искусствойрин школаяр, библиотекаяр, музеяр­, паркар, гидроэлектростанция, гзаф кьадардин муькъвер, сагъламвилин центраяр, банкетрин ва спортдин за­лар, кафеяр ва ресторанар, санаторияр, мугьманханаяр авай гъвечIи шегьер я. Ина 15 агъзур­дав агакьна агьалиярни яшамиш жезва.

Лугьуз тежедай хьтин гуьрчег дагъларин арада Самур ва Ахцегь вацIар сад-садак какахьзавай чкадал экIя хьанвай адахъ вичин яржарни ава: “Шарвили” эпос, лезги чIалан надир нугъат, та­рихдинни культурадин ва тIебиатдин памятникар, тарихдин лишанлу вакъиаяр, кудай минеральный цин чешмеяр, Къизил-дере мяден, Ахцегьрин ичер…

Ина  асиррилай асирралди гуьрчегдаказ ва гзаф инсанрин иштираквал аваз “Яран сувар”, “Цуькверин сувар”, “Малдарринни хипехъанрин сувар” кьиле тухузва, эхиримжи йисара и суваррал “Шарвили” эпосдин, “Ахцегьрин ичерин югъ” суварарни алава хъхьана. Вири и крари адан гзаф кьадар мугьманар шадарзава, мягьтеларзава. Ачух цавун кIа­ник квай музей я лагьайтIа жеда Ахцегьиз.

Ина гьар са камуна вун къадим зама­найрин уьмуьрдихъ галаз таниш жеда.

Ротонда алай машгьур дагъ — КIелез хев

Инаг килигуниз лайих авай чкайрикай сад я. Кьисайра лугьузвайвал, инал тIуривийрин “Къванцин хвех” къадим къеле алай. 560-йисуз (чи эрадин VI  асир) Персиядин чапхунчи Ануширван шагьди чукIу­рай чкадал, гуьгъуьнлай дагълух тайифаяр лукIвилиз элкъуьрай чка хьайи “Шах-Бани” къеле эцигна. Маса риваятда лугьузвайвал, гъве-чIи “Къванцин хвех” къеле, шагьдин минара-цитадель хьиз, “Шах-Бани” къеледин юкьва туна.

Яшар хьанвай инсанрин гафарал асаслу яз, гьеле алатай виш йисан 20-30 -йисара КIелез хивел къеледин амукьаяр аламай. Адан са бязи чкаяр тарихдин шикилрай гилани аквазма. Дагъдин кеферпата цларин амукьаяр ама. Василий Тимман “Ахцегь хуьруьн акунар” шикилдай дагъдал алай килигдай минара аквазва (шикилда).

Ахцегьвийрин арада авай кьисада лугьузвайвал, са йифиз тIури­вийри чпин машгьур пагьливан Шарвили кьиле аваз къеледал  гьужумна, ам кана ва ана авай кьушунар тергна. Чилин кIаник квай чинебан гьамбарханайра асирралди халкьдивай чуьнуьхнавай шейэрни туна, Шах-Бани вичин  гъилибанрин са гъве­чIи десте ва вич хуьзвай ксар галаз чинебадаказ къеледин вини варарай экъечI­на, Шеки галай патахъ катна.

Гьа икI, Шар­вилиди хкажнай турунилай сасанидрин зулумдиз акси яз Лезгистандин ва вири Кавказдин Албаниядин азадвал ва аслу туширвал патал дагъвийрин игитвилин женг башламиш хьана.

Кьисайра лугьузвайвал, Шарвили кьенвач, ам гьа и дагъда секин хьанва. Адан цаварилай атай турни гьамишанда адан патав гва. Инлай хъфидай вахтунда ада вичин несилриз веси авуна: “Гьи чIа­вуз душманри Лезгистандин чи­лерал гьужумайтIани, куьне КIе­лез хев дагъдилай заз пуд сеферда “Шарвили! Шарвили! Шарвили!” лагьана кIевиз эвера ва а чIавуз зун квехъ  галаз  санал  душмандиз  ак­си женгиник экечIда, ам кIаник ­акатда.

Ротонда — им КIелез хев дагъдал алай лезги халкьдин эпосдин игит Шарвилидиз эцигнавай лишанлу памятник я. “Шарвили” эпосдин сад лагьай суварин юкъуз — 2000-йисан  24-июндиз РД-дин Госсоветдин  член, республикадин прокурор ва суварин тешкиллувилин комитетдин председатель И.Яралиев кьиле аваз халкьди Шарвилидин гележегдин памятникдин бинеда шад гьалара лишанлу къван эцигна. Тешкиллувилин комитетдин къа­рардалди ахцегьви, РФ-дин ла­йихлу художник, скульптор Шариф Шагьмарданова бал­кIандал алай Шарвилидин скульптура арадал гъана. Амма, гуьгъуьн­лай пулуниз талукь себебриз килигна монумент “Ватан хуьзвайди” тIвар алаз, чпин уьмуьр Ватан хуьниз бахшай баркаллу игит дагъустанвийрин лишан хьиз, Махачкъалада эцигна. КIелез хев дагъдал суварин 10 йисан юбилей кьиле физвай вахтунда шад гьалара ротонда — Ахцегь хуьруьн алатай ва гилан уьмуьрдиз талукь яз лишанлу памятник ачухна. Алай вахтунда ротонда  Ахцегьрин хуьруьз килигдай майдандиз элкъвенва (инлай гьакъикъатдани Ахцегьрин хуьр хъсандиз аквазва).

Гьамамар, Женияр, КIамун яд

Чкадин агьалийри лап къадим заманайрилай инихъ кудай минеральный цин чешмейрикай менфят къачузва. И чешмейрин сагъар хъийидай къуватдикай абуруз гьайванривай чир хьана. Дагъвийри фи­кир гана хьи, хирер хьана, зайиф хьанвай гьайванар мукьвал-мукьвал чими чешмейрал ва кьарарал эвичI­зава, анрал ацукьзава ва са кьадар вахтундилай зирингдиз катна хъфиз­ва. Абурулай чкадин агьа­лийрини чешне къачуна. Цин процедураяр авун рикI алай ва хийирлу кардиз элкъвена. Кудай ятари инсанар сагъар хъийизвайдакай гьеле сасанидрин тухумдай тир Ирандин шагь Ануширваназни малум тир. Чи эрадин VI асирда ада  ТIуридиз (Ахцегьиз) вичин кьушун ракъурна. Абуру КIелез хев дагъда “Шах-Бани” къеле эцигна — “суьгьуьрдин къуват авай” цин чешмейрални — гьамамар. XIX асирдин сад лагьай паюна пачагьдин армияди эцигай гьамамар къени ама.

Алай вахтунда ина «Ахты» тIвар алай бальнеологический курорт ава. Иниз гьар йисуз жуьреба-жуьре  азарри азаб гузвай вишералди инсанар къвезва.

Гьамамрилай са километрдин агъадихъ “Женияр” тIвар алай курортдин чка гала. Ина чилин къатарай инсандиз хийир авай кудай ятар акъатзава. Абурукай сад кпулдин яд я. Химический составдал гьалтайла, и яд гидрокарбо­натно-хло­ридно-натриевый группадик акат­зава ва Ессентукидин минеральный чешмейриз ухшар ава.

Районда сагъламардай 36 чешме ава. Абурукай сад райцентрадал ала. Ам цIай кьуна кузвай целди машгьур я (яд тIебии газдихъ галаз чиляй акъатзава). И яд къадим заманайрилай инихъ фу чурун патал ишлемишзава. ЦIай кьуна кузвай ци инсанар гьейранарзава.

(Эвел 34-нумрада)

(КьатI ама)

Дашдемир Шерифалиев