Компаниядикайни адан иесийрикай 

Красноярскда, РагъэкъечIдай патан Сибирда экономикадин ва культурадин виридалайни чIехи  центрада, эхиримжи къад йисалай ви­низ девирда эцигунрин индустрияда тамамарнавай виле акьадай хьтин саки вири проектар и ва я маса жуьреда “Монолитхолдинг” компаниядихъ галаз алакъалу я. Квелай башламиш хьайиди я лагьайтIа,  гье­ле 1989-йисуз ина  Разим  Аба­со­ва  тешкилай, шегьерда эвелимжиди яз монолитный технологиядалди дараматар эцигиз эгечIай “Мо­нолитстрой” карханадилай. Са вах­тарилай ам 30-дав агакьна подразделенийрикай ибарат зурба холдингдиз элкъвена. Компанияди кьве миллиондив агакьна квадратный метрийрин майдан авай дараматар иш­лемишиз вахкана — яшайишдин та­мам  микрорайонар, вири жуьрейрин социальный объектар, карха­наяр.­

“Монолитхолдингдин” кIва­ла­хар, Красноярский крайдиз мукьва регионрилай эгечIна, Подмосковье­диз кьван гегьенш хьана. Ахпа ам Да­г­ъустандизни атана. Ина кьилиз акъуднавай виридалайни чIехи проект  уьлкведин кьибледин сергьятдал (Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи Гъепцегьрин хуьруьн патав) кардик акатнавай, вич чи республикада чарасуз герек тирди садавайни инкариз тежедай таможенно-логистический терминал я. Компанияди Сулейман-Стальский районда авай, гила вич республикадилай къецени чир хьанвай “Кпул-ятар” санаторий-профилакторий алай де­вирдин истемишунрин дережадиз хкажун патал харжар авуна ва и кIвалах давамарни хъийизва.

1983-йисуз Москвада Куйбышеван тIварунихъ галай эцигунардай инженеррин институт акьалтIарай Разим Абасов Сибирдиз, а чка вичин хушуналди хкяна, фенай.  Кьуд йисалай гьа и институт куьтягьай Ма­мед  Абасова са кьадар йисара Дагъустанда кIвалахна, амма 2000-йисуз, чIехи стхадин “тахсир” хьана, амни Красноярскдиз акъатна. Са арадилай ам компаниядин кьилени акъвазна.

Красноярский крайдин губернатор Александр Хлопонин цIийиз теш­килай СКФО-да Россиядин Президентдин патай вири ихтиярар авай векил яз тайинарайла, стхаяр Абасовар мукьувай чизвай ада абурукай садаз кIвалахиз Кеферпатан Кавказдиз хтун теклифнай. Иниз Красноярскда авайлани ватандихъ галаз алакъайра амукьай Мамед Абасов хтана. 2013-йисуз “Сад тир Россиядин” патай Госдумадин депутат хьайи ам дагъустанвийриз мадни хъсандиз чир хьана.

“Монолитхолдингдин” карханайра чкадин агьалийрилай гъейри са арада вад вишев агакьна дагъус­танвийрини кIвалахзавай. Красноярскда дагъустанвияр хъсан пата­хъай, чпин алакьунралди, инсанвилин ерийралди гьуьрмет къазанмишзавай инсанар яз чир хьанай. Кеферпатан Кавказда кIвалахиз эгечIайла, бейхабар четинвилерал гьалтай А.Хлопонинан мецелай садра ихьтин гафарни алатнай: “Чаз чидай дагъустанвияр масабур я…”

Ивигарви Абасакай

Чи агъсакъал шаир, халкьдихъ галаз санал хьуналди тух тежезвай, алатай девиррин са бязи агьвалатар вичелай гъейри мад садазни течизмай Сажидин Саидгьасанова суьгьбетзава:

“Заз атай ванериз килигайла, виликан девирра дагълух патан Ивигрин хуьряй Абас лугьудайди, батраквал ийиз, атанай чиниз — Агъа СтIалдал. Адан акьул-кьатIунар, зегьметкешвал акурла, вичин кIва­лел кIвалахай иесиди адаз кутIун­дай кьве гамишни са араба гана. Абас, Алимат лугьудай са кесиб ру­шал эвленмиш хьана, ина ацукьна.

Зи бубади заз икI ахъаяйди я. Советрин власть гужлу хьана, хуьрера артелар тешкилиз эгечIна. Агъа СтIалдал артелдик экечIнавай шаир Сулеймана артелдин чIехиди яз Абас хкягъун меслятна. Сада  бес, ам савадсуз я, чаз са гъа­вурда авайди герек я лагьана. Сулеймана кIевивална: “Кар алакьдай инсан я, герек куьмекар адаз чна гу­да”. Абасакай хьана артелдин­ председатель, шаирдин кьулан га­да Мирзеюсуфакай — ана бригадир.

Гуьгъуьнлай, хуьре Кирован тIва­рунихъ галай колхоз тешкилайла, Абас адан председателвилени хкяна. Агалкьунар къазанмишнай Агъа СтIалрин колхозди. Адахъ вад вишев агакьна гамишарни яцар, пуд вишелай виниз балкIанар авай. Колхозчийри зегьметдин йикъаз 15 килодилай виниз техил къачудалдай. Такур кIвалахар акур кулакарни колхоздик экечIдалдай. Вичин тIвар-ван акъатай Абаса гуьгъуьнлай колхоз сакIани гуьнгуьна гьат тийизвай Кьулан СтIалдални председателвал авуна”.

Мегьарам, 

Абасан гада

1939-йисуз вичин 40 йисни тахьанмаз, уьзуьрдикди рагьметдиз фейи Абасахъни Алиматахъ кьве гадани пуд руш хьанай. Гадайрикай сад, Мегьарам, хайи пата хъсандиз чидай ва яшлубурун ри­кIел гилани алама. Рагьметдиз фи­далди вилик ада чкадин журналистрикай садаз вичин уьмуьрдикай ихьтин суьгьбетнай:

“Буба кечмиш хьайила, зун 14 йисаз акъатнавай. Зун кIуьд лагьай­ классдиз Кьасумхуьрел физ-хквезвайла, Ватандин ЧIехи дяве  башламиш хьана. Буба кьилел аламачир хизандин къайгъуярни зи хи­ве гьатнай, за колхоздани кIва­лах­завай. Закай трактористдин куьмекчи хьана. Кьасумхуьруьн МТС-дихъ­ сифтедай авайди цанар цадай­ анжах кьве У-2 трактор тир.  Ахпа абурал пуд СТЗ ва кьуд “Натияр” тракторар алава хъхьана.

ЦIуд лагьай класс акьалтIарай зун Буйнакскдин хуьруьн майишатдин техникумдиз кIелиз ракъурна. Анай хтай зал МТС-да старший ме­ханикдин къуллугъ ихтибарна. Гьанлай кьулухъ зи уьмуьр техника­дихъ­ галаз алакъалу яз фена. МТС-да мас­терскойдин заведующийвилин, гостехнадзордин старший инженервилин, Кьасумхуьруьн майишатдин управленидин кьилин инженер-механиквилин, са кьадар маса къуллугъарни тамамарна. 1953-йисуз зун кIелиз Махачкъаладиз партшколадиз  ракъурна. Анлай кьулухъ парткомдин секретарни хьана. 1985-йисуз зун пенсиядиз экъечIна”.

Балаханум,

Агьмедан руш

Мукьвара хайибуру-мукьвабуру (вири вичелай гъвечIибур я!), ви­ринрай хтана, кIватI хьана, адан 90 йис къейдна. Инсандин уьмуьр — акьалтI тийир зегьметрив, зидви­лерив, чIехи хизандин къайгъуйрив ацIанвай, вичяй саки асирда вири халкьди атIай рехъ, дуьньядин гьалариз таъсирай вакъиаяр, сада муь­­­куьди эвезай са шумуд девир акваз­вай уьмуьр. Сулейман-Сталь­­ский рай­ондин ЦIийихуьре яша­миш жезвай Балаханум Абасовадихъ, виридаз чидай Балаханум-бахдихъ, галаз чунни гуьруьшмиш хьана.­

Ада суьгьбетзава:

— РикIел аламани? ГьикI рикIел аламукьдач, вири акунвай кIвала­хар? Заз такур затIни амайди туш. Ан­жах са сура вуч аватIа гьеле акунвач.

Бинедай чунни, Бедирхановар, Агъа СтIалдилай я. Аман амачир кесибрикай тир, чпин зегьметдалди фу тIуьр. Аял яз, бубадивай са уьтери ван атайвал, революциядин девирда ам Бакуда авай. Анай ­ам­ни, масабурни, Дербентдин патарив  дяве фидайла, иниз хтана. Абурун кьиле авайди Къазимегьамед Агъа­сиев тир. (И мукьвара адакай газетдани кхьенвай. Заз газетарни хквезва, ктабарни кIелза­вай­ди я за.) Гьайиф хьи,  Къазимегьамед,  душманрин гъиле гьатна, телеф хьа­на. Чи буба гуьгъуьнлай хуь­руьн­ Советдин кьиле акъвазна. Ди­дени колхозчи, партийный тир. Кьилди-кьилихъ йигарар гатадай къуватлу дишегьли. Хизанда чун, аялар, ругуд авай.

“Садазни мад

тахкурай”

— Гьа гъвечIи чIавалай рикIел аламайди — чIугур зегьмет, ацалтай азият-зиллет я, — давамарзава Балаханум-бахди. — Вири ахъайиз хьайи­тIа, сагъ са ктабда гьакьдач. И кIва­лиз зун кьисмет хьана акъатна 1949-йисуз. Ина кьве чIехи вах гъуьлуьз тухванвай, кьве рушни гада амай. Вад-ругуд кьил хизан. Вуч лу­гьуз жеда? ГъвечIизмаз аялар аватнавай тек дидедин гъилел. Дар, аман амачир къа авайбур. Эве­райла, гьай лугьудайди, ярх хьайила, къарагъардайди авачир. А мишекъат йисара, садрани садан гафни къачун тавуна, кьве гъил къа­къажна, зегьмет чIугурди я Мегьарама — зи юл­дашди. Гьихьтин зегьметар гьалт­натIани, вичин хизанни хвена, бубайрин хизандални гъил алаз авуна.

Зун гъайи сифте йисара ам тракторист тир. Яхдиз гагь Паласадиз, гагьни Арагъиз, йиф-югъ талгьуз, кIвалахдик кваз. Ам партшколадиз кIелиз ракъурайла закай кьвед лагьай сеферда диде хьанвай. Кьве йисуз кIелна хтана. Кьве йисуз Хивда парткомдин секретарь хьана, кьве йисуз — Агъа СтIалдал.

И ЦIийихуьр алай чкадиз Терсепул лугьудайди тир. Са мостовой физвай Кьасумхуьрел, муьгъни алай. СтIалдал хъфидай гуьтIуь арабадин рехъ. Са пата — там, муькуь пата — гьа там хьтин къамишлух. 1956-йисуз ина чна кIвал эцигиз эгечIайла, зун иниз пуд лагьай аял, руш Жамиля капалай физвайди яз, гваз атайди я. Участокар чара авурла, бисмиллагь лагьана, хан­дакI ягъиз, сифте пер кутурди зи юл­даш я. Майдин вадаз гатIунай чна октябрдин 15-даз къазмайрин мел авунай. ЦIуд йис алатайлани, гьеле и куьче авайди тушир. Ахпа, 1966-йисан залзаладилай кьулухъ, дагълух хуьрерай халкь ахмиш хьана, ЦIийи хуьр арадал атайди я.

Чал ацалтай а вахтарин азиятар, садазни мад тахкурай. Жувакди фикирда, чIугур кьван зегьметар акурла: вун гьикI амайди я? Аллагьди вичи хвенвайди я…

“Бахт-берекат

хьайиди я”

— Рагьмет хьуй и кIваляй фейи итимдизни, фенвай кьван вири мусурманризни. Вири аяларни кIвачел акьалдарна, виридав кIелизни туна, вири эвленмишни авуна, 84 йиса аваз рагьметдиз фена ам. Ада вичин акьул, гъилерин зегьмет къалур тавур са чкани амукьнач жеди, вири кIвалахар алакьдай касдилай.

Пуд райондин кьилин инженер тирла, патарал хьана хкведай. За лугьудай: тIуьр-туьтIуьрди ваз гьалал хьуй, акур-такурди чаз ахъая. Аяларни жедай ман инал. Виликай тIуз вичин аялриз килигна, лугьудай: “Валлагь, Балаханум, и пуд юкъуз пуд виш касдихъ галаз рахана. Ма инал вазни заз герек къведай са гаф-чIал хьанач”. Чарадан тIвар кьуна, са ихтилат авун чидай кар тушир. КIвале  “кьейди” лагьай гаф сивяй акъудун, аялдиз лапIаш вегьин  хьайиди туш.  Зегьметар ацалтнатIани, арада гьуьрмет хьана, адахъ галаз бахт-берекатни хьайиди я и кIвале…

РикIеллама, чIуру уьзуьр акатна, зи къари месе гьатна. Садра адал кьил чIугуна хтай итимди, бес ам ваха вичин кьилив хутахзава лугьуда. “Са фагьум-фикир хъийин­ чна, Мегьарам, — лагьана за. -Ва­ха диде хутахда, гьелбетда. Бес ам пака рагьметдиз фейила, чун а гъенел башсагълугъвал гуз гьикI фи­да?” Пакадин юкъуз, арабада эцигна, хкана ам. Кьве йисуз за ам инал хвена. И кIвалер гьеле туькIвен­ва­чир, гъвечIи аяларни галаз, абдалар хьиз авайди тир чун.

Аял хьайила, я отпуск авайди тушир, я — аялдиз гузвай пул. Къе фи­кирдиз гъиз жедай крар яни? Аялрикай гъвечIидан, хцин Селиман, кьуд йис хьайила, совхоздиз рабочийвилиз фена зун. Къад йисуз ана кIвалахна. Са чун тушир, виридан кIвалера гьакI, вири  зегьмет чIугвазвайбур тир. Уьмуьр садавайни, пул гана, къачуз жедай затI туш. КIанзавайди ам Аллагьди гайивал тухуз чир хьун я — михьивилелди, намуслувилелди.

“За виридаз гузвай акьул”

— Итимдин адет гьихьтинди я? Ам, пакамахъ экъечIна кIваляй, физвайди я вичин кIвалахал, хизандиз къазанмишиз. Папа михьна вугай партал алукIна, папа вилик эцигайди тIуьна. Виридан кIвалера гьа икI я, вири Аллагьди хуьрай. Пакамахъ итим кIваляй рекье твадай, нянихъ, вар ахъайна, хтайла, ам кьабулдай кьил кIанда дишегьлидиз! КIантIа итим къуллугъдал хьурай, кIантIа — чумахъ гъиле авай чу­бан. Бес а чубандин вилик са агъзур­ лапаг жезвачни, ада абурун жаваб гана кIанзавачни!?

Аялар гвайди я дидедив. Аял гъилиз атайдалай, кьепIинал лайлаяр ягъайдалай кьулухъ вири дидедилай аслу я. Дидедин чIал я аял­риз чир жезвайди. Бубадиз гьуьр­мет авун патал дидедин мез кIанда. Килиг, чи дах ихьтинди я, дах хтайла, адаз икI лагь, дахдин гьуьрмет икI хуьх лагьайла, аялдиз маса чара амукьзавайди туш. Са дидедизни хъел татурай, ма чун вири дидеяр я: аялри ийизвай чIуру  крарин  чIехи пайни дидедин хиве авайди я.

Буба авачир велед тахьуй, стха авачир вах тахьуй, уьмуьрдин юлдаш авачир — дишегьлини. Итимдин тIварцIив, итимдин акьулдив къведай маса затIни авайди туш! Итим я малаикни туш, я пайгъамбарни, ам итим я. Гьикьван пис итим хьайи­тIани, ам рекьив гъиз жеда, паб вич бегьемди хьайитIа. Дишегьлидиз итимдихъ галаз рахадай чIал чир хьана кIанда. Дишегьлиди текьейди рекьидач, дишегьлиди чIу­рай кIвал  къенини хъжедач.

Пуд руш ава захъ, вад хьвехьни. Абурухъ чпин рушарни ава.  За виридаз гузвай акьул гьа им я. Яб гудайбуру  гурай, тагудайбурун япуз ацахьдайди туш.

“Гайи акьул

кьабулун —

гьам бахт я”

— Дидеди аялриз буба чирдайвал, бубади абуруз дидени чирзавайди я. Гьа идаз я хизанда гьуьрмет лугьузвайди. Чи хизанда чун хвейиди, вири четинвилерай акъудайди гьуьрмет я.

Пакаман вахт жедай. Буба кIва­лахал физ экъечIзавайди. Зунни ди­де кIвалахал физвайбур, жуван чан­­­та вегьена къвалал, пакаман ка­та-калтугуник квайбур. Акъвазарзава бубади аялар, рахадай абурухъ галаз. Рагьмет хьайидан тIуб­ни юза­дай, Сталинан тIуб хьиз. “Килиг, зунни кIвалахал ала, бахни. Ву­на­, чан хва, къе и кIвалах ийи­да”­. — Муь­куьдаз: — “Вуна, и кIвалах куьтягьа…” — виридаз — гьакIа.

Заз, диде я ман, язухни къведай, гагь-гагь лугьудай адаз: “Я итим, абуру тарсарни чирна кIан­завайди, вуна гьакьванбур тапшурмишни хъувурла…” Жаваб гудай: “Заз абуру къазанмишайди туш кIан­завайди. Заз кIанзавайди абуруз кIвалах вуч затI ятIа чир хьун я”. Аял­­ри кIелу­нални кIевивалдай, абурун тарсарни вири вичи ахтармишдай.

Чи кIвалинни къад йисуз за кIвалахай совхоздин багъдин арада­ авайди са къубу я. Бригадир авай, ам сагъ-саламат я, Аллагьди хуьрай вич. Ада заз лугьудай: “Я Балаханум хала, вирида къвез тухузва.  Вунани ина кIвалахзавайди я, вазни санбар аялар ава. Бес абурукай гьич аквадач хьи?..” Куьрелди, ачухдиз лугьузва: атана, тухурай ичер. Чизвай, чалай дарда авайбур авачирди. Итимдизни гьуьрмет ийизва ман, абур чеб гьалтзавай чкаярни авай эхир.

За нянихъ ихтилат куддай: “Я кIвале авай аялрин буба, пака абур школадиз хъфида, абурун кIвач-кьил авуна кIанзава…” Школадай пакаман сменадай хтай аялдин кIвачин къапар муькуьда алукIна, кьвед лагьай сменадиз фидай, авачиз. Ада: “Вуна заз вуч лагьанай? Аялар совхоздин багъдиз фирай? Гьан, пака зи гада фида чанта гваз. Гуьгъуьнин юкъузни фида, ахпа мад. Багъда ичер куьтягь жеда. Зи аял верчер авай демекрик акатда. Эхирни ам чарадан малар авай цурриз физни эгечIда… Заз, и къапу­дай экъечIна, аял совхоздин багъ­диз фена такурай!”. Фейиди туш чи аялар. Дарвал авани? Лугьудай: “Йикъа икьван — са кап кьван — мухан фу тIуьртIани, дуланмиш жедайди я”.

Красноярскдай хтай Разима, инал вири кIватI хьанвайла, чеб аялар яз, бубади авур ихтилатар рикIел хкизвай. Бубади гайи акьулар квадарнач абуру. Гайи акьул кьабулун — гьам бахт я жеди.

Ма а крар вири алатна фена, абур гьич.

Чи бубаярни дидеяр партийный билетар гвайбур хьана. Низ чида, гагь-гагь фикирда за, эгер акI хьа­начиртIа, чун фекьийринни масабурун кIвалерал жедай. Завай лугьуз жедач… КапI ийиз заз уьмуьрда чир хьанач, маса тийижир крарни ава. Са Аллагьдин тIвар кьаз, дуьаяр ийиз чида заз. Са жуван кIвале бахт хьун тIимил я, виридан кIвалера бахтар-берекатар хьурай. Им за гьамиша ийизвай дуьа я.

Алибег  Омаров