Ада руьгьдин, намусдин ирс тунва
Гьикаятчи, публицист, драматург Абдулбари Магьмудов заз сифтедай писатель яз, адан «Цуькверин кIунчI» ва «Сулейманакай гьикаяяр» ктабар кIелайла, чир хьана. Ахпа — жуван дуст Мегьамедан дах яз. Ахпани, рикIяй рикIиз чим, хушвал, майилвал авай дуст яз, чи арада яшарин 20 йисан мензил авайтIани. Къе ам амайтIа, чна писателдихъ галаз 95 йисан юбилей шад гьалара къейддай. Рагьмет хьурай вичиз. Вич къе чахъ галамачтIани, бажарагълу инсанди халкьдиз руьгьдин илгьамдин, намусдин еке ирс тунва.
Хайи халкь адаз гзаф кIандай. «Лезги газетдин» 80 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз кхьей «Шагьдамар я зи намусдин, илгьамдин» макъалада пара дерин, метлеблу, писателдин къанажагъ, ацукьун-къарагъун, ахлакь, марифат, санлай вири руьгь къалурзавай гафар ава. Вичин таржумагьалдиз талукь суалриз ада ихьтин жавабар гузва:
«Бубадин тIвар вуж я?
— Лезги халкь.
— Дидедин тIвар?
— Лезги чIал».
Писателдиз милли чилихъ, халкьдихъ галаз алакъалу гьар са ккIални, шимедин кIусни, стIал ядни багьа тир. Килиг, ада вичин хуьруькай гьикI кхьенатIа.
«Зи хайи хуьр: ата-бубайри четин ва баркаллу уьмуьр кечирмишай багъри ерияр! Жуван аялвилин шад ва бахтлу декьикьаяр акъудай абукевсердин къайи булахар, атирлу цуькверив диганвай къацу махпурдин чIурар. Мегер чун гьамиша квехъ цIигел яз амачни?.. Агъзур йисара чи бубайри хайи чил, дидед чIал, къилихар, дин-иман, къилинждалди хвена, чав аманат яз вуганва. Бес абур рикIелай ракъурун дуьз яни? Мегер чаз чи хайи хуьрерикай, тухумрикай, кьиле фейи важиблу вакъиайрикай, тIвар-ван авай инсанрикай, къагьриманрикай, устIаррикай вири чизвани? Ваъ», — жаваб гузва писателди вичи-вичиз. Гьавиляй ада тарихдин «ЦIийи Макьар» ктабдизни уьмуьр къалурна. Ам ругуд хуьруькай, инсанрикай кьуру негъилар ахъайзавай ктаб туш, ана гьар са инсандин кьисметдалди, хуьрера кьиле фейи вакъиайралди, тарихдин делилралди, рекъемралди дагъларин хуьрерин, республикадин ва уьлкведин фейи уьмуьрдал чан хканва.
1930-йисан февралдиз Кьурагь райондин Агъа Макьарин хуьре дидедиз хьайи Абдулбариди ХХ асирдин 1950-йисара эдебиятдин алемдиз камар къачуна. Тарихдин муаллимдин пеше къачур Магьмудова Хив райондин Вини ЗахитIрин, Вини АрхитIрин школайра директорвиле кIвалахна. Гьа са вахтунда райондин «Хиврин колхозчи» газетдиз вичин сифтегьан макъалаяр, гьикаяяр акъудна. Кьилин образование, бажарагъ авай жегьил КПСС-дин Хив райкомди гьа газетдин редакторвиле тайинарна. Гьа инлай Магьмудова яратмишунин рекьяй умудлудаказ ва бегьерлувилелди камар къачуна. 1962-1966-йисара Кьасумхуьруьн «Коммунизмдин гатфар». 1972-1974-йисара республикадин «Коммунист» газетра зегьмет чIугуна. Сад-садан гуьгъуьналлаз республикадин издательствойра гьикаятдин ктабарни акъатна: «Цуькверин кIунчI» (1964-йис), «Къавахар» (1970), «Сулейманакай гьикаяяр» (1974), «Чун стхаяр я» (1978), «Пака хъша» (1986), «ЦIийи кьилелай башламишна» (1990), «Тараз якIв язава» (1995), «Залзала» (1996), «ЦIийи Макьар» (2000-йис).
Чилел тухвай уьмуьрдин зур асир Абдулбари Магьмудова яратмишуниз бахшна. КIелдайбурун вилик гьикаяяр, новеллаяр, повестар, драмаяр гъана. Гьар са эсердин бине, кIелзавайди адал ашукьарзавай, гьейранарзавай алат чIал я. И рекьяй чавай лугьуз жеда хьи, ам чIалан устад тир. Халкьдин жуьреба-жуьре къатар рахазвай михьи, фад гъавурда акьадай, художественный рангаралди мадни девлетлу, къешенг авунвай чIалалди кхьенвай эсерар кIелизни ашкъи къведай. И кар писателдин яратмишунрихъ галаз алакъада хьайи гзафбуру къейдна. Инал чи бажарагълу публицист, Дагъустандин халкьдин шаир Пакизат Фатуллаевадин гафар гъун кутугнава:
«Абдулбари Магьмудован эсерар кIелай чIавуз чи уьмуьрда «аста инкъилаб», «буьркьуь» женг кьиле физвайди аквазва. Акьулдинни ахмакьвилин, мердвилинни нефсинин, гуьзелвилинни эйбежервилин арада физвай женг. Гагь ачухдиз, гагь къаб алаз, гагь айгьамдив, гагь зарафатдив писателди чи девирдин инсанрин хесетар, хиялар, жуьреба-жуьре терефар, ва нукьсанар къалурзава».
Писателдин эсеррин игитарни чал чи хуьрерани шегьерра гьар юкъуз гьалтзавай лежберар, малдарар, къуллугъчияр, алверчияр, гьакимар, партиядин чархачияр, пенсионерар ва жегьилар я. Гьар сад вичин къилихдалди, уьмуьрдив эгечIзавай тегьердалди, инсанвилин ерийралди, рехъ гузвай синихралди тафаватлубур. Инсанрин гьар йикъан къайгъуяр, дердияр, фикирар, гьиссер, куьрелди лагьайтIа, чан алай гьакъикъи уьмуьр писателдиз вичин эсерар арадал гъунин карда куьмек гузвай чешме тир. Абурукай ва гьакI художественный такьатрикайни ада игитрин винел патан, гьакI руьгьдин къаматни ачухарун патал устадвилелди менфят къачуна. Гьавиляй абур кIелизни, рикIел хуьзни кIан жезва.
Писателди вичин эсерра инсанвилин ерияр, марифатдин, ахлакьдин, намусдин, ватанпересвилин бинеяр хуьниз, акьалтзавай несил хайи чилиз вафалу хьуниз гзаф фикир ганва. Вичин «Чи гьиссерин михьивал хуьн» макъалада ада кхьена:
«Зи ихтилат гьар са кас патал важиблу месэладикай, чи гьиссерин, рикIерин, чи къастарин михьивиликай я. Хиве кьуна кIанда хьи, эхиримжи вахтара, тIебиат хьиз, чи рикIерни, гьиссерни чиркин хьанва. Гзафбуруз чалкечирвал, гьарамзадавал, тарашун-къакъудун, ягь квадарун адет хьанва. Ихьтин инсанрин руьгьдин кьацIайвал ни михьда?» лугьузва писателди.
Эхь, 1985-йисалай уьлкведа кьиле физвай аламатдин дегишвилер аквазвай писатель вичин эсеррин игитрин мецелай кIелдайбуруз намуслу, зегьметчи, гьалалдин, къени крарин рекье авай инсанар кваз кьазвай жемиятдин деятелни тир. Вичин фикирар, теклифар, меслятар ада лезги халкьдин съездрал, медениятдин, эдебиятдин мярекатрал раижна. Инсанрив агакьарна. Уьмуьрдин юлдаш Шагьселемахъ галаз ада вичелай гуьгъуьниз марифатлу несилни туна. Мегьамед — «Мавел» издательстводин директор, Румина — муаллим, Жамиля — агроном, Мизамудин — тележурналист, Магьмудни Валентин — карчияр, Асият кIвалин кайвани я.
А. Магьмудован яратмишунри лезги эдебиятда лайихлу чка кьунва. Агъунва хьи, абуру акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин, инсанвилин, марифатдин руьгьдаллаз тербияламишунин карда куьмек гуда.
Нариман Ибрагьимов
