Дагъларин уьлкве ва инин халкьарин кьисмет, умуьр гьар са девирда важиблу, зурба, муракаб пара вакъиайрихъ галаз алакъалу хьана. Эхиримжи кьве асирда республикадин кьисмет гьялай, ам гьар са терефдихъай вилик тухудай вакъиаярни, мярекатарни кьиле фена.

1917-йисан зулуз инкъилабчийри Уру­сатдин пачагь тахтунай вегьена, Советрин гьукумдин къурулушар арадал гъана. Гьа гьисабдай яз — Дагъустандани. Ам­ма вири дагъвийри инкъилаб ва цIийи­вилер сад хьиз кьабулнач. Гьавиляй 1920-йисуз Дагъустандин халкьарин сад лагьай съезддиз эвер ганай ва анал делегатри республика вилик фидай рехъ — Советрин Россиядин составдик кваз автоно-мия­дин къайдада уьмуьр кьиле тухудай рехъ хкяна. 1990-йисалди дагъвийри баркаллу ва жуьреба-жуьре рекьерай, халкьдин майишадин хилерай гъалибвилерин уьмуьр кечирмишна.

Советрин Союз чукIурайла, союзный республикаяр хкечIайла, кьилди жез кIан­завай автономный республикаяр округар, областарни хьана. Гьа вири сад-са­дак какахьнавай ва четин вахтунда дагъустанвияр чпин II лагьай съезддиз кIватI хьана. Дагъвийри тарихда хкянавай рекьиз чеб вафалу тирди успатна ва съезддал ­”Россиядихъ галаз санал ва Россиядин составдик кваз — Дагъустан къе гьа ихьтин рекье аваз физва” лагьана малу­марна. Анал рахай гзаф делегатрин рахунрин мана сад тир: чун Россиядин Феде­рациядин къакъудиз тежер пай я ва Да­гъустан садрани маса рекье аваз фидач.

И кар 1999-йисузни ашкара хьана. Да­гъустандин вири халкьарин векилри республикадал яракь гваз вегьей международный террористриз кьетIидаказ къулухъди рум гана. А чIавуз къенин чи Президент Владимир Путина дагъустанвийри “халисан кавказвийрин къилихар — ви­кIегьвал, жув-жувакай квахь тавун, къастунал кIевивал ва халисан къуват къалурайдан” патахъай лагьай келимаяр чун патал лап къиметлубур ва рикIел хуьдайбур я. Ихьтин баркаллу крари Дагъустандин руьгь арадал гъизва.

2000-йисан эхирра республикада арадал атанвай гьалар лап муракаббур тир. Чпин хсуси геополитический итижар авай къе­цепатан къуватри Дагъустандал ва Кав­каздал вил эцигнавай. Дагъустанда кардик квай террористрин, экстремистрин дестейри къецепатан уьклвейра авай террориствилин организацийрихъ галаз сих алакъа хуьзвай ва абурун буйругъар кьилиз акъудзавай. Фикир сад тир — Кеферпатан Кавказда дяведик цIай кутун, конституционный къайдадиз акси экъе­чIун, Дагъларин уьлкве Россиядин Федерациядикай хкудун.

Гьа и четин ва гележегдин месэла гьял­на кIанзавай чIавузни дагъустанвияр чпин III съезддиз кIватI хьана. Ам 2010-йи­сан 15-декабрдиз Махачкъалада А. Алиеван тIварунихъ галай спортдин дворецда кьиле фенай. Вири шегьеррай, районрай атанвай 2921 делегатди терроризмдин, экстремизмдин, бандитизмдин тум хкудуниз, республикада къайдаяр мягькемаруниз, садвилелди абадвилихъ финиз, Дагъустан политикадин, экономикадин, яшайишдин рекьяй цIийи дережадиз хкаж хьуниз сес гана. Гьа и съезддал Дагъустандин халкьарин садвилин йикъан сувар тешкилунин теклифни малумарнай ва вирида адан тереф хвенай. 2011-йисан 6-июлдиз РД-дин Президент Мегьамедсалам Мегьамедова Дагъларин уьлкведин гзаф миллетрикай ибарат тир халкь сад авунин ва тупламишунин мураддалди 15-сентябрь Дагъустан Республикадин сувар — халкьарин садвилин югъ яз малумарнай. Ингье гила республикадин агьалийри 8-сеферда Садвилин югъ-сувар шад гьалара къейдзава.

Вичин рахунрин эхирда РД-дин Президент М.Мегьамедова лагьанай: “Къе чна садавни Дагъустандин халкьарин садвал чIуриз, чи тарихдин алатай вахтариз килиг­ хъийиз, чун адалатлудаказ, демократвилин бинейраллаз виликди финин мумкинвилерикай магьрум ийиз тадач лагьана малумарун лазим я. Зун инанмиш тирвал, Съездди чи гзаф миллетрин векилрикай ибарат Ватандин халкьарин садвал ва стхавилин дуствал мягькемарда! Ада да­гъустанвияр ислягьвал, меслятвал ва ви­лик фин патал яратмишунрин зегьметдал желбда. Чи къуват садвиликай ибарат я!”

Эхь, чи къуват садвиликай ибарат я. ИкI тирди вири вахтара, Дагъларин уьлкведиз чапхунчияр атайла, тестикь хьана. Чи бубайри хайи ватан хвена. Къенин несилдин везифани гьам я.

Дагъустандин халкьарин III съезддилай гуьгъуьниз кIуьд йис алатзава. И вахтунда республикада гзаф кьадар ва­къи­аяр кьиле фена, кьилинди — терроризмдин, экстремизмдин идеологиядин таъсирдик акатнавайбурун, бандитрин дестейрин кьадар лап тIимилариз алакьна. Террордин гьерекатар саки хъжезмач. И жигьетдай III съезддин истемишунар, къалурунар кьилиз акъудун патал вирида зегьмет чIугуна, къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийри чпин везифаяр му­кьуф­дивди тамамарзава.

Амма лугьун лазим я хьи, Дагъустан абадвилихъ, садвилихъ, экономикадин, яша­йишдин рекьяй аквадайвал вилик тухуда лагьана, республикадин кьилиз атай касди, гьайиф хьи, коррупциядиз, миллетчивилиз мадни рехъ ачухна. Халкьарин яша­йиш хъсанарун патал ахъайзавай госбюджетдин пулар  (миллиардралди) бязи чиновникриз тарашдай, хсуси игьтияжриз харждай мумкинвилер гана. Къе абур ­гьи­хь­тин “чкайриз” акъатзаватIа, чаз виридаз аквазва.

Республикадин  кьиле  хьайида  ви­чи миллетчивилин гьерекатриз рехъ гуналди, Дагъустандин халкьарин арада садвал, стхавал мягькемарунин муькъвер къарсурна, миллетар сад ийидай идеологиядиз еке зиян гана. Аллагьдиз шукур, мадни чIуру крариз рехъ гудалди адан чкадал гена маса лайихлу кас рекье туна. Къе чаз чи республикада кьиле физвай хъсан дегишвилер, цIийивилер аквазва. Гъиле кьуна, амма йисаралди акьалтIар тийизвай школаяр, медицинадин идараяр ишлемишиз вахкана, цIуд йисаралди ремонт такур школаяр, культурадин идараяр­ цIийи гьалдиз хкизва, цIийи школаяр, аялрин бахчаяр эцигзава. Шегьеррин куьчеяр­, федеральный ва чкадин метлеб авай рекьер туь­кIуьр­зава. Йисаралди яб тагуз амукьнавай электросетрин къурулушда ремонтдин кIва­лахар тухун патал Россия­дин хейлин ре­ги­онрай 2000-далай гзаф ­пешекарар гъана. Абуру Махачкъалада, Буй­накскда ва са шу­муд районда чпин ви­лик эцигай тапшуругъар лайихлувилелди­ кьилиз акъудна. Къарарар авайтIани, ЦIун­ти райондин цIу кайи Мокок ва маса хуьрерин, Азербай­жандай куьч хьуниз мажбур хьайи Храх-уба ва Урьян-уба хуьрерин агьалийрив анжах гьа и йикъара пулдин сертификатар вахкана.

Владимир Абдуалиевичан кьилин агалкьун — ада гьукумдиз халкьдин патай авай их­тибар чкадал хкана, инсанар гьахъвал ис­темишиз жедайдахъ агъурна, за­кон­­рив кIва­лахиз туна. Коруппциядихъ га­лаз женг чIу­гун давамарзава.

Гьукумдин органриз къуллугъдал ­кьа­булунин чIуру къайдайрални эхир ­эциг­зава. Министерствойрин, ведомст­вой­рин, финансрихъ галаз алакъалу идарайрин кар алай къуллугърал гьа са фа­ми­лийрин­ (бубаяр, рухваяр, рушар, хтулар…) ксар хьунал республикадин вири агьалийри ­на­разивалзавай. Конкурсар тухуда лу­гьуз, мадни халкь алдатмишзавай. Анжах гила ха­лисан, садалайни аслу тушир, михьи, гьахъ­лу “Зи Дагъустан” конкурс кьиле тухвана. Иштирак авур 6 агъзурдалай виниз инсанрикай 160 кас хкяна, абурун арадайни 54 касди гъалибвал къазанмишна. Са рахунни алач, абуру республикадин­ гьукумдин органра лайихлу чкаяр кьада ва Да­гъустан абад авун патал гьа­къи­­­сагъви­лелди, гьевесдивди зегьмет чIуг­­вада.

9-сентябрдиз Россиядин Федерацияда сечкийрин сад тир югъ кьиле фена. Да­гъустан Республикадин Халкьдин Соб­рани­дин депутатрин виликни и юкъуз жавабдар везифа квай: РД-дин Кьилин къулугъдал кас хкягъун. 86 депутатдикай 77 касди сес га­на, РД-дин Кьилин къуллугъдал Владимир Васильев хкяна. Ада Дагъ­ларин уьлкведин халкьариз намуслувилелди къуллугъда, агьалийрин уьмуьр хъсанди, къулайди авун патал алакьдай вири крар ийида лагьана кьин кьуна. Чун инанмиш я хьи, ада вичин гафар лайихлу краралди субутда­.

Алай вахтунда халкьарин, миллетрин арада фаркь тун тавун, госбюджетдин пулар пайдайла (чара ийидайла), садбур хайи­бурай, масадбур тахайбурай кьун ­та­вун важиблу я. Дагъустан чи виридан кIвал, ватан, макан я. Гьавиляй мурадарни садбур, экономика, халкьдин майишат вилик тухудайбур, гьар са дагъустанви бахтлу ва шад авун патал зегьмет чIугва­дайбур, дуствал, стхавал гафаралди ваъ, къени, хъсан краралди мягькемардайбур хьун лазим я. Ватан хуьн, адаз намуслувилелди, вафалувилелди къуллугъ авун, зегьметчийрин гьакъиндай къайгъу чIугун, миллетрин арада дуствилин алакъаяр гегьеншарун гьар садан буржи я.

Суварин мярекат гатун филармо­нияда кьиле фида. И юкъуз “Ак-Гёль” вирин патав балугърин ярмаркадини кIва­лахда.

Нариман Ибрагьимов