2025-йисан 1-сентябрдилай Россиядин мектебра цIийи къайдаяр ва образованидин цIийи стандартар къуватда гьатда. Майдин вацра РФ-дин просвещенидин минис­терстводи regulation.gov.ru порталда сифтегьан­ умуми образованидин программайрин цIийи редакция (гуьгъуьнлай ам тестикьарни хъувуна) — образование гудай гьерекатдиз ийизвай истемишунар чапна. Авайдалай хъсанарнавай къиметар гудай къайда, сад тир расписание, чирвилер гунин гьерекат рекъемрин сис­темадал алудун,  мектебра алукIдай парталар къулайбур­ авун —  и ва са жерге маса дегишвилери  чирвилер гунин гьерекатдиз  гьикI таъсирдатIа, агъадихъ  рахада. 

Чирвилер гунин гьерекат рекъемламишун

Россияда образованидин хел къвердавай гзаф рекъемламишунин сергьятра аваз, РФ-дин просвещенидин минис­терстводи VK компаниядихъ галаз санал  милли «MAX» мессенджердихъ галаз «Сферум» платформа алакъалу авунал кIвалахзава. Гуьзлемишзавайвал, кIелунин цIийи йис башламишунихъ галаз сад хьиз, и карди аялриз, абурун­ диде-бубайриз, муаллимриз  къулай ва таниш платформадал «Сферумдин» асул алатрикай менфят къачудай мумкинвал гуда. «Сферум» милли мессенджерда ачухунин макьсад гьакIни Россиядин информациядин бушлухра делилрин жигьетдай хатасузвал артухарун я», — гъавурда твазва министерстводи.

ГОСТ-дин бинедаллаз гьазурнавай парталар

Росстандартди школайра алукIдай парталриз ийизвай истемишунар фикирда кьуна гьазурнавай ГОСТ-дин жуьре майдандиз акъудна. ЦIийи стандартдин бинедаллаз, мектебда алукIдай парталар неинки къулайбур, гьакIни гуьзелвилин ва санитариядин истемишунриз жаваб гузвайбур хьун лазим я. Къейдна кIанда хьи, и рекье госстандарт кардик кутазвайди сад лагьай сеферда я, ада 1-11-классрин аялрин парталар  патал  сад хьтин къайдаяр къуватда твазва. ЦIийи ГОСТ мектебда алукIзавай парталриз талукь я, спортдин формадиз ва кIвачин къапариз  — ваъ. ИкI, Росстандартди тестикьарнавайвал, мектебда алукIдай форма­ «светский» къайдадинди ва винелай гуьзелди, къулайди, гьерекатар сергьятламиш тийидайди хьун лазим я. Адал герек авачир гьар жуьредин  лишанар хьана кIандач. Санлай къачурла, аялри мектебра алукIдай парталар  пуд жуьрединбур хьун лазим я: гьар йикъанди, шад мярекатринди ва спортдинди. Рангар: мичIи вилиди, мичIи яруди, чIу­лавди, къацуди — санлай къачурла, секин рангаринбур. ГьакIни мектебра алукIдай парталар яргъалди фидай, яни фад кукIвар тежедай ва агъургъандал (аллергия) гъин тийидай парчадикай гьазурун, адал хци пипIер, къерехар  тахьун лазим я.

Аялри чеб тухузвай жуьредиз къимет гун

2025-йисан 1-сентябрдилай Россиядин са шумуд региондин мектебра аялри чеб тухузвай къайдадиз (гьам тарса­ра, гьамни ял ядай вахтунда) къимет гунин цIийи система­ ахтармишун патал кардик кутада. Эксперимент яз гъиле кьазвай и проект образованидин 84 идарада уьмуьрдиз кечирмишда. И школаяр, министерстводи хабар гузвайвал­, Новгороддин, Ярославлдин, Туладин областра, Луганск­дин Халкьдин Республикада, Чечня ва Мордовия респуб­ликайра ава. Фикирзавайвал, мектебра кIелзавай аялри чеб тухузвай къайдадиз къиметар са жерге терефрай эцигда, абур лагьайтIа, педколлективдин, диде-бубайрин жемиятдин ва, санлай къачурла, жемятдин фикирар гьисаба кьуна тайинарда.  ИкI, къимет­,  аялдихъ галаз кIвалахзавай муаллимрин ва мектебдин администрациядин фикирар гьисаба кьуна, классдин руководителди эцигда. Амма, и къимет­ дневникда эцигдани, эцигдачни гьелелиг тайин туш. Мумкин я, ам тайин кьадар баллралди дневникда эцигда, я та­хьайтIа, муаллимрин патай кхьенвай характеристикайра къалурда.  ЦIийи къайда выпускной классриз талукь жедач. Гьа са вахтунда чIехи классра кIелзавай аялри яшайишдиз талукь проектра иштиракун, месела, волонтервилел машгъул хьун фикирда кьада.

Мектебар патал сад тир расписанияр

2025-йисан 1-сентябрдилай Россиядин мектебра тарсар гунин сад тир расписание пайда жеда. Гьелелиг вири делилар ачух туш, амма гъавурда тун важиблу я: им вири уьлкведин мулкунал са классда кIелзавай аялри гьа са тарс санал чирда лагьай чIал туш. ЦIийивилин асул фикир  вири­ школайра программа чирунин рекье сад хьтин йигинвал хуьникай ибарат я. Гьа са вахтунда школайривай и стандар­тар чпин кьетIенвилерихъ галаз кьадайвал туькIуьриз жеда. Просвещенидин министерстводи гьисабзавайвал, сад тир расписаниди аялрал ва муаллимрал акьалтзавай пар кьезиларда, стресс  тIимиларда ва кьадардилай гзаф юргъун хьунин вилик пад кьада.  Мисал яз, са региондай масаниз куьч хьайила, ученик  и ва я маса тарсунай программадин сагъ  са пай ахъа хьунин дуьшуьшдал гьалтдач.

Тарихдин ва обществознанидин тарсар гуна цIийивилер

Просвещенидин министерстводин сифтегьан планрин бинедаллаз, кIелунин 2025-2026-йисуз 5-8-классрин прог­раммадай обществознанидин тарс тамамдаказ акъуддай­вал ва ам анжах чIехи классра твадайвал, гьакIни адан мана-метлеб дегишардайвал тир. Амма эхиримжи къарар са кьадар хъуьтуьлди хьана: 5-7-классра и тарс, дугъриданни, расписанидикай хкудда, 8-9-классра ам авай къайдада тада. Азад хьайи сятер тарихдай чирвилер артухаруниз серфда:

4 5-7-классра кIелзавай аялри, алава яз, «Чи крайдин тарих» модуль чирда;

4 8-9-классрин аялар патал ихьтин дегишвилер анжах  кIелунин 2026-2027-йисуз кардик кутада.

И дегишвилер  аялрал акьалтзавай пар кьезиларун ва гуманитарный дисциплинайрин сергьятра аваз гузвай тарсарин мана-метлеб цIийи хъувун патал кардик кутунва.

Акьалтзавай пар ва кIвалахрин кьадар кьезиларун

И камуни чирвилер гунин гьерекат  сад тир стандартдив агакьардай  ва ам ОГЭ-дин ва ЕГЭ-дин истемишунрив кьадайвал туькIуьрдай мумкинвал гуда. ГьакIни цIийивилери  кIелзавайбурал акьалтзавай пар са жерге серенжемрин гьисабдай тIимилардайвал я:

4 Ахтармишдай кIвалахрин ва ВПР-рин кьадар тIи­миларун — гила ахтармишдай кIвалахри  гьар са тарсунай чирвилер гун патал чара ийизвай  вахтунин 10 процентдилай гзаф кьун лазим туш.

4 КIвалин кIвалахар кьадардин сергьятрай акъуд тавун — гила мектебар кIвалин кIвалахрин кьадардал гуьзчивал авуниз ва муракаб тапшуругъриз, месела, реферат­риз, презентацийриз бес кьадар вахт гуниз мажбур я. ГъвечIи классар патал  вахтунин кIеви сергьятар эцигнава: 1-классдиз — йикъа 1 сятинилай гзаф тушиз, 2-3-класс­риз — 1,5 сятдив агакьдалди, 4-классдиз — вини кьил 2 сят. И дегишвилерин бинеда аялрин стресс тIимиларун ава.

Инал къейд ийин хьи, РФ-дин Государстводин Думади мектебра кIелзавай аялрал акьалтзавай пар кьезиларунин месэладал сентябрдин вацра хтун пландик кутунва. Къейдзавайвал, нетижада кIвалин кIвалахар тамамдаказ къуватдай вегьин мумкин я.

«Мектебра аялрал акьалтзавай парци, са рахунни алачиз, чи аялрин сагъламвилин гьалдиз чIуру патахъай таъсирзава. Статистикади къалурзавайвал, Россиядин мектебра кIелзавай чIехи пай аялриз вилерин ишигъдихъ ва къекъуьнихъ-юзунихъ галаз алакъалу азарар ава. Ибур яргъалди партадихъ ацукьунихъ, аялрин гьерекатар, къугъунар  тIимил хьунихъ галаз алакъалу месэлаяр я», — къейдна Госдумадин сагъламвал хуьнин рекьяй Комитетдин векил Тамара Фроловади, «Парламентдин газетдиз» интервью гудайла.

ЕГЭ-да  ва колледжрик экечIунин къайдада дегишвилер

Идалай вилик колледжрин выпускникривай университетрик къенепатан имтигьанар (эгер вузди абур кьиле тухузвайтIа)  вахкуналди экечIиз жезвай. Гила и ихтияр  анжах мукьвал тир пешекарвал хкязавайбур патал къуватда амукьда. Месела, фельдшердивай, ЕГЭ вахкун тавуна, медицинадин вуздик экечIиз жеда. Амма эгер абитуриентдиз хкянавай рехъ дегишариз, месела, муаллимдиз экономист жез кIанзаватIа, ада ЕГЭ вахкун ва вирибур патал сад тир конкурсда иштиракун лазим я. Ида образованидин са дережадай масадаз хкаж хьунин кар дуьзди авун лазим я, амма ЕГЭ галачир, пешедин рехъ, бинедилай дегишарун сергьятламишзава.

Диде-бубаяр имтигьанра

Рособрнадзорди  малумарайвал, гила диде-бубайриз ЕГЭ вахкузвай чкайра жедай ихтияр ганва.  Ида абуруз  имтигьанар вахкузвай аялар патал къулай шартIар тешкилунал ва  гьам имтигьанар вахкузвай аудиторийра, гьамни ППЭ-дин мулкунал аялрин ихтиярар хуьнал гуьзчивалдай мумкинвал гуда. Им ЕГЭ вахкунин  серенжем «алцифди» хьунихъ ва имтигьанрин иштиракчияр патал психологиядин жигьетдай къулай шартIар тешкилунихъ элкъуьрнава.

Хайи чIалаз — са сятдин тIимил

Къейдна кIанда хьи, амай дегишвилерихъ галаз санал­ ва гъвечIи классра кIелзавай аялрал акьалтзавай пар тIи­миларунин сергьятра аваз, 1-классда тарсар тухунин къайда­ дегишарзава — Роспотребнадзордин истемишунралди­ 1 сят тарсарилай къерехдай тир къайдадал алудзава.

СанПиН-дин истемишунрал асаслу яз, сад лагьай класс­да кIелзавай аялрал акьалтзавай вини кьилин пар 4 тарсунилай­ гзаф хьун (гьафтеда — 20 сят) лазим туш. И истемишун кьилиз акъудун патал и ва я маса тарсунин 1 сят «къурбанд» авуниз мажбур хьана: ихьтинбур  яз хайи чIалан ва литерату­ра­дин тарсар хкяна. И цIийивили са жерге республикайрин (Та­тарстан, Марий Эл, Якутия ва мсб.) гьукумдаррин патай къурхулувилер арадал гъана. Идахъ галаз алакъалу яз РФ-дин просвещенидин министерстводи гъавурда твазвайвал, арадай акъатзавай са сят тарсарилай къерехдай яз тухуз жеда.

РФ-дин просвещенидин министр Сергей Кравцова гьисабзавайвал, хайи чIалар Россия­дин халкьарин «культурадин­ коддин» паяр я, абур чирунин тереф вири дережайра хуьда.

РД-дин образованидин ва илимдин министр Ягья Бучае­ва месэладиз талукь яз гъавурда турвал, Дагъустанда хайи чIалар хуьнин ва еримлу авунин кIвалах датIана тухузва.

«Эхиримжи йисара Дагъустанда хайи чIалар хуьнин ва виликди тухунин месэладиз еке фикир гузва. 2023-2024-йисара республикадин мектебар  хайи чIаларай, литературайрай, тарихдай ва  республикадин географиядай чирвилер гудай ктабралди таъминарна.

И кIвалахдин сергьятра аваз, республикада олимпиадаяр, хуралай кIелдайбурун конкурсар, чIалариз талукь серенжемар ва Хайи чIалан гьафтеяр вахт-вахтунда кьиле тухузва. «Хайи чIаларал рикI алай шиирар кIелун», «Хайи чIалариз кьвед лагьай нефес» ва маса проектриз екез итижзава, абура гьам мектебра кIелзавай аялри, гьамни  муаллимри, диде-бубайри, госкъуллугъчийри  иштиракзава.

Хайи чIаларин ва литературадин тарсар гузвай муаллимар патал пешекарвилин конкурсар (гьа жергедай яз «Хайи чIалан лап хъсан муаллим») тухузва, абурун гъалибчийри и конкурсдин федеральный дережадин паюна лайихлудаказ иштиракзава. 2024-йисалай инихъ республикада «Дагъус­тандин халкьарин чIаларал диктантни» тухузва.

КIелунин 2024-2025-йисалай 9-классра кIелзавай аялриз хайи чIалай ва литературадай ОГЭ-дин имтигьан хкядай ихтияр ганва. 2025-йисуз республикадин сергьятра тухузвай тарсарай региондин ахтармишунин кIвалахар тешкилун пландик ква.

РД-дин образованидин ва илимдин министерстводи мек­тебриз хайи чIал ва литература чирун (гьа жергедай яз — тарсарилай къерехдай) чарасуз тир планар ишлемишун тек­­лифзава. Стандартрин сергьятра аваз жезвай дегишвилер­ анжах 1-классра кIелзавай аялриз талукь жеда, вични — вердиш жедай (адаптациядин) вахтунда — сентябрдин ва ок­тябр­дин варцара — гьафтеда 1 сят. Ида лагьайтIа, тарсар гунин еридиз таъсирдач.

2023-йисалай республикада «Зи Дагъустан. Зун яшамиш­ жезвай макан» проект уьмуьр­диз кечирмишзава­. Ада 1 ва 2-клас­срин аялри иштиракзава, 2025-йисалай лагьайтIа­­, 3 ва 4-классрин аялар патал ктабар акъудда. Ида­лай­­­ни гъей­ри,­ республикада хайи чIалар хуьниз талукь гос­прог­рам­ма­ гьазу­рунин кIвалах кьиле тухузва», — къейдзава министрди.

Жасмина  Саидова