Гьар йисан 8-сентябрдилай гатIунна, чи республикада “Лацу дурнайрин” лишанлу сувар ва вичиз дуьньядин сад лагьай дережадин шаирдин лишан (диплом) ганвай  Расул  Гьамзатован  йикъар кьиле ту­хузва­.

“Лацу  дурнаяр” сувар шаирдин “Дурнаяр” тIвар алай чIалариз композитор Ян Френкела музыка кхьена, манидар Марк Бернеса ам тамамарайдалай кьулухъ (1986-йис) арадал атана. Мани чилин винел кьиле фейи вири дявейрин къурбандрихъ лугьузвай реквием (ясдин мани) хьиз я. Гьа са вахтунда ада гьар са инсандин рикIе Ватан хуьнин гьиссерални чан гъизва. Инсан патал Ватандилай багьа мад вуч ава?

ИкI чи инсанри кьве важиблу вакъиа санал къейдзава: сад — дуьньядиз тIвар-ван авай шаир атай югъ, кьвед лагьайди — шаирдин чIалар  “Лацу  дурнайрин”  гимндиз эл­къуьн. И маниди неинки ам сифте яз тамамарай Бернес ва  композитор Френкель, гьакI шаир Расул Гьамзатовни эбеди амукьдай тIва­рариз элкъуьрна.

“Лацу  дурнайрин” суварин гьакъиндай шаирди вичи виридалайни итижлудаказ лагьанва.

“…Дуствилин закондилай пак закон авач. Лацу дурнайрини къе дуствал хуьниз эверзава. Абуру чаз игьтиятлу хьун лазим тирдакай, чун элкъвена капитализмдин уьлквейрин юкьва авайдакай, душманри чаз акси гьар жуьредин фендер къурмишзавайдакай лугьузвач. Абуру чаз икI лугьузва: инсанар, чаз куьн мегьрибан я, рикIиз чка гана, регьим­лу хьухь. РикIе къени ниятар авайла, игьтиятлу хьунин чарасузвални амукьзавач. Игьтиятлу хьуни, сада-садаз ихтибар тавуни чи чилел чун гьакIни гзаф гьелек авурди я. Кьисасди ваъ, вири дуьньяда сада-садан гунагьрилай гъил къачуни чун къутармишда, сад-садаз панагь хьуни ивияр экъичдай чуьруькрал эхир эцигиз куьмекда.

Садра хуьре авай чи кIвализ, маса ктабрихъ галаз сад хьиз, зи машгьур ватанэгьли Шамилакай романни кхьизвай немсерин писатель Г.Хефлинг мугьман хьанай. Бубад кIва­ле ам дяведа телеф хьайи зи стха Мегьа­медан хендеда Хузуди къаршиламишна, чIагай пек-партал ваъ, ясдин либас алаз. Ихьтин партал адал къад йисан яшдиз акъатай чIавалай алайди я, гила яхцIурни ирид йис хьанва ада вичин и дун дегишар тийиз. Жанаби Хефлинга адаз, кьил агъузна, икрамна, адавай, гьакI чавайни, вичиз багъишламишун тIалабна. Минскдай тир шаир дустари заз суьгьбет авурвал, вермахтдин виликан солдатри, гьар йисуз Германиядай къвез, дяведин ялавра кана, харапIайриз элкъвей Белоруссиядин хуьрерин гуьмбетрал цуьквер эцигзава, Худадиз, телеф хьайибуруз, чпин гунагьрилай гъил къачу лугьуз, тавакъу ийиз­ва: жегьилар тир чун, инсафсуздаказ рекьелай алудна, лугьузва абуру. Немсери гила гьам Саратовда, гьам Черниговда, гьам Осетияда, гьамни Дагъустанда лацу дурнайриз хкажнавай памятникрал  цуьквер эцигзава.

Дальний Востокда чи президентди чи есирда гьатай ва чина телеф хьайи Япониядин солдатрин сурарал цуьквер эцигна — и кардин гъавурда зун дуьздаказ акьазва. Россиядин президентди авур карни за разивилелди кьабулзава. Прагадиз акъатайла, ада Вроцлавский майдандал, жегьил-жаван са чехди вичиз цIай яна кайи чкадал, цуьквер эцигна. Гадади им 1968-йисуз чи танкар ­Чехословакиядиз сухулмиш хьунилай на­разивал къалурунин лишан яз авур кар я. Чеб азад хъувур 1945-йисуз Европадин халкьар чалай­ пара разизвайди тир, гуьгъуьнлай ­Чехословакиядиз чи кьушунар гьахьун себеб яз а разивилин гьиссерик туькьуьл тах акатна…

Финляндияда кьиле тухвай “баркалла та­гъай дяведин” къурбандрихъни зи лацу дур­найри гьайиф чIугвазва. За Суомидин (финнри чпин уьлкведиз икI лугьузва) кIва­ле­рин ва шегьеррин цларал алай агъзурралди телеф хьанвайбурун тIварар кIелна. Гьа са вахтунда бязи чкайра алатай дяведин памятникрив гьуьрметсуздаказ эгечIзавайди, абур чу­кIурзавайди, вири халкьари разивилелди кьабулнавай, чпиз чухсагъул лугьузвай халис ватанпересриз, азадвал гъайибуруз оккупантар, чапхунчияр лугьузвайди чир хьайила, ида лап зи рикI тIарзава, намусдик хкIаз­ва. Зи дурнайри лугьузва: “Яшамиш жезвайбур, кямир абурук, абурун эбеди ялавар туьхуьрмир, жуван кьил квадармир; абурук са тахсир­ни квайди туш”. Ахьтин акьалтIай вагьшивилин гьерекатри ихьтин крарал гъил физвай гьич садни узягъарзавайди туш. Дуьньядилай физвайбурунни сагъзавайбурун руьгьдин алакъаяр хуьнин агъзур йисарин тарих авай инсанпересвилин адетар чна ахьтин гьерекатралди чIурзава. Чи дидейри куз-куз чпихъ ишелар авур малум тушир адетдин солдатрин сурарин гуьмбетар кьацIурзавайди акун рикIиз иллаки агъур жедай кар я.

Республикайрин, халкьарин, миллетрин арада тухудай рахунрин столдихъ “лацу дурнайризни” эверна кIанда. Абур вири миллетрин, динрин, уьлквейрин, вири дуьньядин багъ­рияр я. Абурув эгечIзавай тегьердал гьал­тайла, инсанрин фикиррин чаравилер тахьун герек я.

Афгъанистандин вакъиаяр кьиле физвайла, гьикI ятIани садра зун Москвада дустарихъ галаз санал ресторанда ацукьнавай. Са маса  столдихъ галай таниш тушир ксари­лай зал записка агакьарна. А столдихъ ацукь­навайбуру, зун Афгъанистанда дяведа телеф хьайи чи  гадайрикай “Лацу дурнаяр”  шиир  кхьиз кIвачин жезвани лугьуз хабар кьазвай. За абуруз лагьана: фад кхьенвай чIалар ятIа­ни, зи “Дурнаяр” гьабурузни талукь жезва, зи къушарин сесерай абурун тIва­рарин ванни къвезва. Эхь, телеф хьайибурун тIва­рар кьаз, лацу дурнайри вири континентрин кьилелай лув гузва. Чи республикайрани, Азер­бай­жан­дани, Эрменистандани, Гуржистандани, Литвадани, Ферганадани, Ливандани, Палестинадани, Чилидани, Никарагуадани, Иракдани, Ирандани — вири уьлквейра абуру гьа и саягъда лув гузва.

Амма гила им “Дурнаяр” Ватандин дяведин чуьллера телеф хьайибуруз бахшнавай мани яз амукьзавач лагьай чIал туш. Амма дурнайрин цIиргъина чакай гьар сад патал са гъвечIи ара амазма.

Са цIувад йисан идалай вилик “лацу дурнайрин” бинедаллаз документальный фильм гьазурнай. И  чIаларин автор яз, зунни кинолентиниз къачунай. Хиялрик кваз, зун къадим­ Дербентдин куьгьне сурарин къванерин арайра къекъвезвай. Абуруз гзаф чапхунчийрин гьужумар акурди я, и сурара гзаф есиррин ва гзаф пачагьлугърин аскерар кучукнава. Зун дагълара авай Гунибдиз хкаж хьана. Ина урус солдатрин, Апшерондин полкунин аскеррин кIарабар фаракъатнава. Къвалав ла­гьайтIа, Шамилан муьруьдрин сурар гва. Ина урус къавахарни Дагъустандин пальмаяр сад садан патав гва. Дагъдин са кукIушдал лацу дурнайриз жанлу памятник хкажнава, гьа и чкада дагъустанвийри гзаф кьадар мугьманрихъ галаз Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайибур рикIел хуьнин югъ къейдзава. Ри­кIел аламайвал, сифте йисара сувар Ян Френкела вичин музыка тамамарунилай башламишдай. Гуьгъуьнлай мани авар чIалал Омаров Мегьамеда, къумукь чIалал шаир Мегьа­медов Бадрудина… ягъиз хьана. Амма исятда заз идакай туш лугьуз кIанзавайди. “Лацу дурнаяр” кинофильм гьялдайла, зун алатай асиррин аскеррин сурара аваз акурла, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчияр тир куьгьне аскерар мягьтел хьана амукьна. Манидин чIалар, адак квай фикирар Ватандин ЧIехи дяведихъ галаз алакъалубур я эхир. Дяведин иштиракчийри лугьузвай келимайрихъ, абуру гъизвай делилрихъ галаз зун рази тир. Ам­ма абур вири девиррин дявейрин къурбандрин жергедик кутан тийидай себебар аваз аквазвач заз. Гьардахъ вичин кьатIунар авайди я. Дурнайрин эвердин ванни гьардаз вичин жуьреда къвезва: дегь заманайрин су­рарин гуьмбетрикай алай аямдин манийрин сесериз манийвал авач. Абуру, лацу дурнайриз элкъвей солдатри, чеб рекьидалди вилик­ эхиримжи сеферда квекай лугьузвай? Аквар гьаларай, абурукай сада “диде”, масадбуру “дах”, пуд лагьайбуру “рухваяр”, “зи рушар”, “играмиди”, “дуст”, “Ватан”, “уьмуьр” лугьуз­вай. Аквар гьаларай, абуру, масан тIварар кьаз, багъри чкаяр рикIел гъиз, эверзавай.

Абур къени, гьа чIаварлай яргъал тир,

Чи кьилелла, чаз чпикай  хабариз.

Вилер цаварал алай чахъни абурун сес галукьзава: “Дидеяр хуьх”, “Дустар хуьх”,  “Муьгьуьббат, дуствал хуьх”. Абуру чавай, чилел яшамиш жезвайбурувай, хабар кьазва:­ “Яраб дяведиз отпускаяр авайди туш жал? Яраб планетадал инсанрин ивияр экъичун са юкъуз кьванни акъвазариз жедач жал?”.

И суалди гзафбурук секинсузвал кутунва. Гьавиляй чи уьлкведин хейлин чкайра рикIел хуьнин югъ, кьилди къачуртIа, “Лацу дурнайрин” югъ къейдзава.

* * *

Материал чна 1991-йисан 24-июндиз акъа­тай “Правда” газетдай къачуна, лезги чIалаз элкъуьрна. Ада гила, 30 йис алатайда­лай кьулухъни, гьа къе кхьейда хьиз, ванзава. ГьикI  хьи, “Лацу дурнайрин” суварин метлеб кIусни агъуз хьанвач. Шаирдин эрзиманри, къе лагьайбуру хьиз, чи рикIера ванзава. Дявейриз — “ваъ”, ислягьвилиз, халкьарин дуст­вилиз, стхавилиз — “эхь” лугьун чна…

Мердали Жалилов, «ЛГ-дин» литературадин отделдин редактор