Са ни ятIани, “къадим заманадин” лезгийрин тIварар я лугьуз,  лезгийрин арадиз гадарнавай гьафтедин къалп йикъарин гьакъиндай веревирдер авунай. Ин­гье абурун тIварар: “туьлен” (ислен), “сали” (саласа), “гьерен” (арбе), “килис” (хемис), “си­ли” (жуьмя), “хеби” (киш), “керки” (гьяд).

Чи арадиз и гафар гадаррай “алимри” абуру чпи алай аямдин гьафтедин тIва­рарин сиягьда сифтедай асулдай авай лезгийрин тIвар гадарнавайдакай гьич фикирни ийизвач. Зи фикирда авайди “киш” югъ я. Алай аямдин лезги гьафтедин йикъарин официальный тIварарин арада и йикъан тIварцIе­лай гъейри лезги чIалан бинедаллаз арадал атай мад садни авач. — Вири ругудни араб тIва­рарикай арадал атанва. Амма “гъейиф” лугьудай са гаф ава, амни лезгийрин дагълух хуьрера авай яшлу ксари хемис югъ къалурун патал ишлемишзава.

И гафунин метлебдай кьил акъу­диз алахъин. Завай тестикьариз же­да хьи, куьгьне вахтарин лезги гьи гафунихъ хьайи­тIани гелер ава, чебни са тIимил кьван хьайитIани савадлу лезгидилай жагъуриз алакьда.

Жув са тIимил кьванни савадлу лезги яз гьисабуналди, ша чун “гъе­й­иф” гафунин мана чириз алахъин. И гаф кьве паюникай ибарат я: “гъе+йиф”. И гафу­нин­ кьвед лагьай пай, аквазвайвал, йиф гаф я. “Гъейиф” гафунин сад лагьай паюнин мана вуч я? “Гъе-” паюнин (лексемадин) метлеб лезги маса гафарин куьмекдалди чириз жеда. Ша чун “гъен” (кIва­лин варарин вилик квай чка) ва “гъел” (виликди авахьдайди) гафариз ки­лигин. И гафарин умумивал адакай ибарат я хьи, абура ихтилат вилик квай са куьникай ятIани  (варарин вилик пад) ва я виликди гьерекатзавай шейиникай (гъелерри анжах виликди гьерекатда) физва. Гьавиляй  ча­вай­ лезги чIала­ ­“гъе-” — паюнихъ (лек­сема­дихъ)  “вилик”, “виликди” ма­на­яр авайди яз гьисабиз жеда. Керсеба чун и фикирдал гзаф хъсан гуржи­диз, академик З.Н.Алексидзедиз жа­гъай Синайдин къадим заманайрин  кхьинри (палимпсестри) гъизва.

Эхирни, заз и мукьвара Заза Николаевича ва Европада авай адан амадагри кьил акъуднавай винидихъ къалурнавай кхьинрихъ галаз таниш жедай мумкинвал хьана. Удин чIа­лал кхьенвай и къадим заманайрин кхьинрай (палимсестрай) аквазвайвал, къадим удин чIа­ла гаф арадал гъун патал  “hay-” (вилик-) метлеб авай префикс авай. Алай аямдин “гъе-” префиксдихъни лезги чIа­лални “гъе-” паюнихъ хьтин метлеб хьун мумкин яни?

Винидихъ авунвай веревирдери чаз лезги чIала авай “гъе- йиф” гафунин “йифен вилик” яни “няни” лугьудай гаф хьун мумкин тирди лу­гьуз­ва.

Эгер и гафунихъ “няни” гафунин метлеб аватIа, вучиз чи ата-­бубайри и югъ хе­мис гафуналди къейд­зава. Хемисдихъ галаз “лап хъсан кардин” вуч ала­къа ава? И кардай кьил акъудиз за зи аял вахтар рикIел хкуни ва чIехи хьайила диндин рекьяй сифтегьан чирвилер къачуни куьмек гана.

Аял чIавалай башламишда. Захъ аял чIавуз лап вижевай баде авай. Ам 94 йисуз яшамиш хьана. Зи уьмуьрда гзаф кIвалахар  адахъ галаз алакъалу я. И уьмуьрда вуч хъсан ятIа, вуч пис ятIа, адан пата­хъай зи фикирар бадедин­ таъсирдик кваз арадал атана. Заз жув чир хьайидалай гуьгъуьниз ада гьар хемис йикъан нянрихъ зун чи хуьре авай хендедайрин ва етимрин патав фу ва нек, бязи вахтара чи хизандиз авай мад са вуч ятIани гваз рекье твадай. Гагь-гагь, маса затIни галачиз ичIи хьран фу тухуз тадай. Бязи вахтара физ кагьул хьайила, за адаз а шейэр — “савкьатар” пака  тух­вайтIа жедачни лагьайла, ада заз “чан хтул, им хемисдин фу я, тавакъуйда къе агакьара, гьа и няниз” — лу­гьудай.

Зи бадеди игьтияж авайбурун гьа­къин­дай маса йикъарани къайгъу чIугва­дай. Амма хемис юкъуз, иллаки нянрихъ, и кIвалах гьамиша ийи­дай. А чIа­вуз за и кардиз фикир ганачир, исламдин адетар яз гьисабзавай. Мумкин я гзаф лезгийри и кIвалах гилани ийизва.

Ахпа, чIехи хьайила, жуьреба-жуьре динрин бинейрихъ галаз таниш хьайи­ла, исламда хемис югъ, гьафтедин амай йикъарилай са куьналдини чара тежезвайдан зун гъавурда акьуна: анжах са чна хемис йи­къан­ нянрихъ игьтияж авайбуруз куьмек гузва.

Ислам диндал амалзавай, ам­ма исламдал къведалди “хашпара­виле тахьай” маса халкьарини игьтияж авайбуруз куьмек гузва, амма­ и кар кьетIен­даказ хемис йикъан­ нян­рихъ анжах фу гуналди къейдзавач. Аквазвай гьаларай, зи бадеди вич и кардин гъавурда авачиз — фахъ галаз алакъалу тир исламдинбур тушир са гьихьтин ятIани аде­тар кьиле тухузвай. Аквазвайвал, ада хашпара диндин адетрал амал ийизвай. Хашпара динда хе­мис­ йикъахъ вичин кьетIен метлеб ава ва амни фахъ галаз алакъалу я.

Инжилдин риваятрал асаслу яз, Исади вичин уьмуьрдин эхиримжи хемис йикъан нянрихъ вичин 12 сухтадиз тIуьн нез эверна. Хемис йикъан нянрихъ гайи тIуь­нихъ хашпара динда “Сирлу няни” тIвар ава. Нянин тIуьн недай вахтунда ада гележегда вичин сухтайрикай сад хаин жедайди виликамаз лагьана ва хашпара диндин кьилин сирлувал — “Евхаристия” тирди  та­йи­нарна. Маса гафаралди, адаз “Сирлу амадагвал” ва я  “Халикьдин няни” лугьузва. И сирлувал фу ва чехир кьетIен жуьреда пакламишунихъ ва гуьгъуьнлай абур ишлемишунихъ галаз алакъа­лу я. Хашпара динда адахъ мад  — “Фу тике-ти­ке авун” тIварни ава, гьикI ла­гьайтIа, хемис йикъан нянрихъ хашпарайриз факай атIан­вай  тикеяр — Христан бедендин паяр хьиз пайзава.

Хашпараяр патал “Сирлу нянин” хемисдиз кьиле фейи кардиз кьетIен фикир гун патал, мумкин я, чи ата-бу­байри — хашпарайри хемис юкъуз и вакъиадин гьуьрметдай и йифиз “гъейиф” лагьана тIвар гана ва икьван чIавалдини хашпарайрин адетралди, хемис йикъан няниз лезгийри Христан беден хьиз, фу пайзава, гьа са вахтунда абуру ­Христан ивидин чкадал чехирни нек ­гузва.

Албес Албесов