«Яб гузвани? Яб це…»

1

Адан ктабар чи классикрикай вирида­лайни фад-фад акъуд хъийизва. Им, гьелбетда, лап аваран кIвалах жезва: Расим­ Гьажи иллаки гзаф ва гьевесдивди кIелза­вай чи писатель яз амукьзава. И сеферда­ чал агакьнавай «Яргъал йисарин мани» кIва­тIалдик адан 80-йисарин эвелрин­ кьве роман — кIватIалдиз тIвар ганвай «Яргъал йи­сарин мани» ва «Лацу цавун кIаник» — акатнава. Ибур вучтин эсерар ятIа, кIелза­вайбурун рикIел хкун патал заз Дагъустандин ктабрин издательстводин лезги редактор Арбен Къар­дшахъ галаз хьайи суьгьбетдай са чIук гъиз кIанзава. Ада икI лагьанай:

«Расим Гьажидин гзаф шейэр, повес­тарни гьикаяяр чна икьван чIавалдини акъуд­ хъувурди я. И кьве эсер мад акъуд­ хъувунвайбурукай тушир, чебни мана-мет­лебдал гьалтайлани, художественный­ дережадалди хъсан затIарикай я. АтIа девирда сифте яз акъатайла, абур кIелза­вайбуруни, критикадани хушдиз кьабулнай­, абуру чпикай рахунизни мажбурнай. Роман­ра къарагъарнавай месэлаяр гилани­ куьгь­не хьанвач, кIел хъувурла, генани цIийи­да­каз, хцидаказ аквазва.

«Яргъал йисарин мани» Ватандин чIехи дяведин, адалай гуьгъуьниз уьлкве кIвачел ахкьалдарай йисарикай я. Романдин игит­рин гьерекатар, пис-хъсан кIвалахар къенин девирдихъ галаз алакъада гьатзавай дуьшуьшар ава. Месела, хайи чилиз вафалу хьунин, ам абад авун патал зегьмет чIу­гунин месэла. И романдин кьилин игит Нур Аскеров, са бязи маса игитарни гуьгъуьнлай «Лацу цавун кIаник» романдизни хъфизва. Сифте вичин хуьре чIехи хьайи аял яз, Нур Аскеров, агакьайла, кIелиз Мос­к­­вадиз физва, адакай писатель жезва. Кьвед лагьай романда гьатнавай агьвалатар чаз гьадан вилерай аквазва…

«Лацу цавун кIаник» роман кьетIен жуьреда туькIуьр хьанва: са гьикая къвезва, ахпа са повесть, мад гьикая — мад повесть. Абур гуя ктабдин кьилин игит, писатель Нур Аскерова кхьенвайбур я. Ада, аял чIавалай эгечIна, вичин уьмуьрдикай, чидай ксарикай суьгьбетзава. Эвелдай кьилди-кьилди печатдиз акъатай и эсерар гуьгъуьнлай авторди гьикаяйрикайни повестрикай ибарат романдиз кIватIна. Ам тешкил­завай гьар са эсерда чпин кьилдин игитарни ава, абур Нур Аскеровалди чеб чпихъ галаз алакъайра гьатнава. Гьар са эсерда са гьихьтин ятIани месэла къарагъарзава, ва­жиблу са кардикай рахазва. Вири романдиз талукь кьилин месэла халкьдин уьмуьр, ацукьун-къарагъун, накьан-къенин югъ къалурун я.  «Вун вуч я, Ватан?..» — суал эцигзава писателди. Жавабни гуз алахъзава: «Са бязибуру ви тIвар гьамиша кьада, кендирагъ хьиз жакьвада. Са бязибуру вун патал чан къурбанд ийизва, ви тIвар кьазвач… Вун вуч я, Ватан?.. Вун сифте къачур кам яни? Дидедин лай-лай яни? Кьеб яни? Сифте къекъвей жигъир яни? Вун бубадин ивида авани? Вун сифте ван хьайи мани яни? Вун хайи чилин тарих яни? Вун сифте лугьуз хьайи гаф яни? Вун чандавай руьгь яни?» «Урусатдин чими рикIе» повестдай къачунвай и гафар цIийиз акъуд хъувунвай кIватIалдиз чна эпиграф язни эцигнава».

2

Расим Гьажидин неинки са и ктабдин, гьакIни вири яратмишунрин кьилин тема­ Ватандин, халкьдин кьисмет яз амукьна. Хайи чилин рикIелай алат тийидай шикилар­, а чилел яшамиш жезвай инсанрин къаматар­ арадал гъайи писатель, вичин геж эсеррай­ ачухдиз аквазвайвал, вахт финивди­ къвердавай артух публицистдиз элкъвезвай, ада, рикIик акьалтI тийир къалабулух кваз, халкьдин къенин йикъан, кьисметар гьялзавай секинсуз девирдин месэлаяр веревирд ийизвай, вилик акъатзавай суалриз жавабар жагъурун патал ам, алимдиз-ахтармишзавайдазни элкъвез, тарихдин деринризни эвичIзавай.

Адаз вичин ватан гуьрчегди, адалатлуди, агьваллуди яз акваз кIандай. Ахьтин ватандин шикиларни ада ашкъидивди чIугвадай, абуралди амайбурни ашкъиламишиз алахъдай. Идахъ галаз санал хайи чилин ва халкьдин тIал алай месэлаярни адан рикIел гьамиша алай.

«Виликдай Лезги чилер ихьтин чилер­ тушир. Лезги чилин нефес маса нефес­ тир. Гуьнеяр, къузаяр ацIана, цIару хьана­, суьруьяр гатфарихъ са патахъ, зулуз муь­куь патахъ авахьиз жедай. Тарарин се­ринрик хуьруьн аялри гьерер ку­кIур­дай­, «паа-анхъ!», «паа-анхъ!» ацалт­на. Кьу­нар­ кукIурдай. Хкаж жез кьулухъ кIва­че­рал: «чахъ­раа-ахъ!», «пахъраа-ахъ!» Бал­кIандаллай лезги фидай шуькIуь рехъди, цунхъа-цунхъ къачуна. Кьилел бурма бармак алаз. Къуьне «беш атлан» тфенг аваз. Юкьва чIулуник хенжел кваз. Нянрихъ хуьре демер жедай, зуьрнейри кIекери хьиз эвериз. Лезги жегьилри акI кьуьлердай хьи, акI кьуьлердай хьи, ваз абурун кIвачер аквадачир. Чанда руьгь авай, лезги руьгь! Гила вири квахьна. Гьиниз? Чидач…»

Чи вилик квай виридалайни важиблу месэла гьим я? Ам гьикI гьялда? Ингье Расим Гьажиди а месэла гьикI тайинарзаватIа ва чаз, рехъ алатна, ийир-тийир хьанвай милли интеллигенциядиз, гьар сад гъавурда акьадай негъилдалди ам гьялдай гьихьтин рехъ къалурзаватIа.

«Са шегьер я им — зун уьмуьрда тахьай. Авазва зун сив ахъа хьана, вокзалдихъ къекъвезва. Зун иниз вучиз атанвайди ятIа, жувазни чизвач; гагь завай зигьин квахьзава, гагь зун жув-жувал хквезва. Вокзал, вокзал… Хабар кьуна кIанда. Нивай? Акуна заз, цлав агатна, са итимди­ капIзава. КапIна куьтягьна, ада вичин чурудилай гъил аладарна. Кьилел чалма ах­лукIна, къуьнериз чухва вегьена, гъиле ви­чин аса кьуна. Идаз гьиниз ятIани физ кIан­дай арада за хабар кьуна:

— Буба, им гьинаг я?

— Инаг, чан хва, Вирибурун я.

— Вирибурун?

— Эхь, Вирибурун. Бес вун гьиниз физвайди я?

— Зун? — чашмиш хьана зун, ахпа рикIел хтана: — Зун Лезгистандиз физвайди я, буба­.

— Лезгистандиз? Аниз фин четин туш. Иналлай чка я. Аку, атIанал вокзал ала. Акьаха поездда, кьве станцидилай эвичIа.

— А патахъ физвайди яни? — за кьиблепад къалурна.

— Эхь. Сад лагьай станция Меденият я. Кьвед лагьайдини Тарих. Пуд лагьай станция Лезгистан жеда. Хъсан чка я.

— Эвел Меденият, ахпа Тарих, пуд лагьайдини — Лезгистан?

— Эхь…»

3

Вичин геж яратмишунра мукьвал-мукь­вал­ рикIиз секинвал амачир публицистдиз эл­къвез­вай Расим Гьажи, белки, чи вирида­лай­ни­ чIехи писатель-шикилчини я. Адан ха­тIу­нин­ гуьрчегвал мад сеферда гьисс хъувун па­тал «Лацу Гарун къув» повестдай са чIук гъин:   

«Ата-бубайри ина ихьтин са адет туна: чпин рухваяр-чубанар патални, чпин суь­руьяр патални. Дегь заманайрилай инихъ. Къедалди. Гатуз — Шагь дагъларин яйлахра, хъуьтIуьз — Ширвандин дуьзенра. Зулуз — Шагь дагъларай агъуз — рекьера, гатфариз — Ширвандай Шагь дагъларихъди — рекьера. Гьамишани кьилел гум алаз. Тфенгдин ва я пIапIрусдин. Гагь чилин цифедик акатиз, квахьиз, гагьни, рагъ хкат хъувурла, — хъама бармакрай бугъ акъатиз.

Суьруьяр, о-о-о, гьихьтин суьруьяр! Я эвел кьил, я эхир кьил таквадай. Дуьзендай авахьзавай вацI хьтин суьруьяр. Вирини — жер­ге-жерге. Къайда-къанун хуьз. Низамдаваз.

ИкI са йис туш. Кьве йисни туш. ИкI шумудни са виш йис я. И рекьерикай Ширвандинни Шагь дагъларин арада муьгъ хьанва­. И рекьериз Шагь дагъларин гьар са чубан па­тал хайи ни чкIанва. А ни и рекье аквадай гьар са кесекдик ва я къванцикни ква. Низ чида и рекьера абурун шумуд несилдин шаламар кукIвар хьанатIа? Шагь дагъларин чубанрин…

Шагь дагъларин яйлахрилай башламишна, Ширвандин дуьзенрив агакьна, и чилерал Шагь дагъларин чубанар эркек ва къудратлу рухваяр яз гьисабда. Гьар са хуьре. Гьар са убада.

Чпиз кIан ятIани, кIан туштIани, ата-бу­байри абур патал гьа ихьтин адет туна. Вучда? Зул гьихьтинди тир? Гатфар­ гьихьтинди тир? Суал гайила, абуру­ жаваб гуда: чидач. Гьа са рехъ тир. Зулуз, гатфариз абурун аяларни гьа и рекьера жеда. БалкIандал. Сун хурчарда. Гьар хиле — са аял. Кьве аял са хиле жедай вахтарни тIимил жедач. Гьа и рекьера, бал­кIандаллаз, хурчардин хилеваз­, абурун аяларни чIехи жеда. ГурцIулри цIугъ­да. Хурчардин са хиляй. Аялри элиф-бей кIелда. Муькуь хиле. Маниярни лугьуда.

Хквезва суьруьяр. Хквезва Ширвандай Шагь дагъларин яйлахриз…»

4

КIелзавайда Расим Гьажидин чIалан кье­тIен интонацияр кьатIун тавуна амукьдач­. Адан геж девирдин са жерге эсеррин чIалаз за «кимин чIал» лугьудай. Алай девирдин инсанди, Москвада Литературадин институт­ акьалтIарнавай, дуьньядин литературадихъ­ ва гуманитрный илимрихъ галаз экзаменриз гьазур жезвай студентдин къайдада ваъ, лап деринрай таниш, а чирвилер бейнида иливар­навай, ивидик акатнавай писателди гьа жуьредин лезги чIал хвена — бубайрин девирда кимерал рахадай чIал. А чIалан гаф маналуди, пар квайди жедай, гафунихъ вичин ранг ва атир авай, ам кутугай­ чкадал лугьудай ва инсандин бейнида ацукьна амукьдай. Расим Гьажидиз, къенин йи­къан интеллигентдиз, атIа девирдин лезги хуьруьн чIур тавунвай, бинедин михьивал кумай чIалан къадир хьана, адалай а чIал вичин эсерра хуьзни алакьна. И жуьредин эсерра ам гуя яб гузвайдахъ элкъвена рахазва, ада лугьун­ни ийида: «Яб гузвани? Яб це…», «Буюр, агата, стхаяр. Яб це…» Гьи­кьван гуьрчег я ада, суьгьбетдик экечIна, месела, лугьудайла­: «Ки­лигайтIа, йифен кьулар я…» Куь фикирдиз къвен хъийиз­вани, йифиз кIваляй экъечIна, цавуз килигайла, ихьтин гафар: «Цав гъетрен хьанва»? Куь рикIел аламани лезги чIалал лугьуз жедайди: «Гъед гъетрен кIула ава» ва я «пакаман гъед цава амаз, гьатна рекье»?

Расим Гьажиди вичин эсерра и жуьредин, бинедин, вичихъ тикрар тежедай гуьрчегвал авай халкьдин чIал хвена. Нубатсуз урус гафар кутун адаз эсиллагь хас туш. Азербайжанда чIехи хьана, ана школада кIелайвиляй адаз гьа чIални чидай. Гьавиляй ада Дагъустандин лезгийри жуванбур хьиз кьабулнавай туьрк гафарни саки ишлемишзавачир. И жуьредин «куьмекар» галачиз бинедин лезги чIалан гафарин девлет адаз бес жезвай чи прозада эвелимжи шикилчи хьун паталди! Бажагьат захъ галаз гьуьжетда, эгер лагьайтIа: Расим Гьажидин лезги чIал амай чи кхьизвайбур вичихъ агакьиз алахъна кIанзавай чешне я…

5

Ктаб акьалтIарзавай «Лувар квай Нур» повестдин эпилогда чна адан кьилин игитдикай, фейи йисари кьилиз рех янавай писателдикай кIелзава: «Ацукьнава Нур Аскеров гьа инал… Рахазва Нур Аскеров бубайрин чилихъ галаз. Цавухъ галаз. Тарихдихъ галаз…» Расим Гьажидин игит тарихдиз килигзава, къенин йикъан суалриз жавабар жагъурун патал. Чун вужар тир? Чун гьихьтинбур хьун герек я? Ва вуч паталди?

Тарихда къат-къат гьатнавай асирарни­ къенин югъ — абур Расим Гьажидин яратми­шунрин дуьньяда чеб чпивай къакъатнавач­. 1941-йисуз дидедиз хьайи писателдин аял ва жегьил йисар халкь патал залан девир­дал гьалтна. Гьа девир ава адан эсерра:­ лезги хуьр, ана уьмуьр тухузвай девирдин гуж акьалтнавай, гзаф затIарикай магьрум хьанвай, амма чпин инсанвални лайихлувал квадар тавунвай хуьруьнви агьалияр. Анжах гьакъикъатдин и уьмуьр Расим Гьажидиз тIи­мил тир. Гьакъикъи уьмуьрдин шикилар чIуг­вадайла, ян тагана, реалист яз амукьзавай ада вич чIехи хьайи, вичиз хъсандиз чидай а кесиб, вири затIар мадара авуна кIанзавай уьмуьрдал романтикадин къир вегьезва. А уьмуьрди рази тийизвай адаз игитар ва игитрин крар герек я, вичи теснифнавай дуьньяда ада абур арадални гъизва. Расим Гьажидин яратмишунрин дуьньяда «агъзур йисарин деринрай къвезвай» игитвилин, уьмуьр тестикьарунин маниди ванзава. 80-йисара, обществодик юзун акатайла, ам гзафбурулай фад уях хьанай,  асиррин деринриз килигиз эгечIай ам, вичин халкьди зигьин квадарунин шагьид, халкьни уяхариз алахънай.

Эгер дуьньядин кьисметар гьялзавай чIехи халкьарихъ галаз санал Халикьди иниз, и дуьньядиз, агъзур йисарин уьмуьр гана гъвечIи халкьарни гъанватIа, ина гьакI герек я, ина гъвечIибурузни чпин чка, метлеб ва кIвалах ава. Гьар са гъвечIи халкьди вичин чка лайихлудаказ хуьн, вичин метлеб аннамишун, вичин кIвалах герек тирвал кьиле тухун лазим я. Вичин сирерай инсандиз кьил акъудун четин и дуьньяда са кар ашка­ра я: им анжах лайихлудаказ яшамиш жедайбуруз уьмуьр ва гьуьрмет авай чка я. Ина шехьзавай, вичин накъвар михьдайди герек авай, усал ва ажуз хьанвай халкь туш лазимди. Ина вичин кьисмет вичи гьялиз алахъдай ва алакьдай, герек атайла игитвал къалурдай­, жуьретлу, зигьин уях халкь я герекди. Гьа ихьтин тарс гуз алахънай секинсуз рикIе тIал авай лезгийрин писатель вичин халкьдиз. «Яб гузвани? Яб це…» Адаз яб гуникай чаз, хийирдилай гъейри,  зарар жедач.

А.Омаров, «Лезги газетдин» 2025-йисан 32-нумрадай