Самур вацIукайни тамукай кьилди-кьилди ваъ, санал рахана кIанда, гьикI лагьайтIа, им чеб-чпихъ галаз сихдаказ алакъалу, битав са беден, экосистема я. Кьулан вацIун, надир тамун, Самурдин тIебиатдин вири комплексдин кьисметди гзаф алимрик, чи республикадин иллаки кьиблепата яшамиш жезвай жемятдик лап фадлай секинсузвал кутунвайди виридаз чизва. ЦIининди тIебиат хуьнин йис яз малумарнавайла, сифтени-сифте хци месэлайрикай рахун, абур гьялиз чалишмиш хьун виридан буржийрикай я.Самур вацIукайни тамукай кьилди-кьилди ваъ, санал рахана кIанда, гьикI лагьайтIа, им чеб-чпихъ галаз сихдаказ алакъалу, битав са беден, экосистема я. Кьулан вацIун, надир тамун, Самурдин тIебиатдин вири комплексдин кьисметди гзаф алимрик, чи республикадин иллаки кьиблепата яшамиш жезвай жемятдик лап фадлай секинсузвал кутунвайди виридаз чизва. ЦIининди тIебиат хуьнин йис яз малумарнавайла, сифтени-сифте хци месэлайрикай рахун, абур гьялиз чалишмиш хьун виридан буржийрикай я.
Самур вацI кьиляй-кьилди Дагъус тандин мулкунилай авахьзава. Ан жах са гъвечIи мензилда — 38 километрда РФ-динни Азербайжандин сергьятдайгъуз гьуьлуьхъди физва. Дагъларай авахьиз, какахьзавай 65 хиле, ятар гъиз, Самурдиз къуват-къудрат, йигинвал гузва. Дагъларай гужлу селлерин хураваз еке къванер, хвахвар къведа, вацIу гагь са пад яда, гагь -муькуь пад, чилер тухуда. Алатай асирдин 50 лагьай йисарин чешмейра Самур вацIун яргъивал 212-216 километр тирди къалурнава. 90-йисарилай инихъ лагьайтIа, 165 км яз къейдзава. Яраб садлагьана ам 51 километрдин кьван гьикI куьруь хьанатIа?! Къадим Дербентдин тарихдин яшарикай гьикI атIанатIа, гила Самурдин тумунихъайни атIуз гьавалат хьанвай хьтинди я.Ада вичин сифте кьил Кавказдин дагъларин кьилин цIиргъинин кефердинни рагъэкъечIдай патан тик гуьнейрай къачузва. Гьуьлуьз мукьва жедайла, ГъвечIи Самурдин хел чара жезва. ВацIухъ Дуьлтичай, Къара-Самур, Ахтычай, Усугъчай, ТIагьиржал тIварар алай хилер ава. ВацIа гзаф яд иллаки майдиз, июндин сифте кьилера, къати марфар къваз, еке селлер-юргъвар атай вахтара жеда.Самур вацI, Урусатда Волга хьиз, Лезгистандин шагьдамар, Диде-вацI я. Ам, гьахьтинди яз, гилани, гележегдани хуьнни авуна кIанда. Экологиядин жигьетдай гьихьтин къурхулувилер, хаталувилер ава адаз? Абурукай садрани-кьведра раханвач, жуьреба-жуьре газетрани гзаф кхьенва. Малум тирвал, зур асир идалай вилик геологриз Къизил дереда Хинеринни Борч хуьруьн патавай, чилер эгъуьнунин кIвалахар кьилиз акъуддайла, цур ва адахъ галаз санал маса шейэрни квай (Менделееван таблицада авай саки 40 элемент) мяденар жагъанай. ИкI, дагъларин чилерик, этегрик хуькуьрна, эгъуьнай чкайрай (штольни ) авахьзавай зегьерлу хъипи ятарин къайгъу чIугвадай касни хьанач. Абур дередайгъуз авахьзава ва Самур вацIук какахьзава. Нетижада экологиядин хци месэла арадал атанва. 1996-2001-йисара РагъакIидай патан Каспийдин церин Управлениди Ахцегь ва Рутул районра Ахтычай ва Самур вацIарин цериз талукь яз авур ахтармишунри къалурна хьи, цик инсандин сагъламвилиз хаталу тир химический элементар ква. Месела, са бериллийдин кьадар рехъ гуз жедайдалай 3-4 сеферда гзаф тирди тестикьарна. Бязибуру вацIун яд хъванни ийизва, нетижада начагъвилерни (зоб) гзаф хьанвайдакай лугьузва.Вуч авуна кIанда? Общественный деятель, Ярагъ Мегьамедан тIварунихъ галай общественный мергьяматлувилин фондунин (ОБФ) председатель, РД-дин лайихлу экономист, камаллу агъсакъал Гьажибуба Рустамова гьисабзавайвал, ихьтин кIвалахар кьилиз акъудна кIанда: Самур вацI залан металлри гьикьван дережада чиркинарзаватIа тайинарин; Ахцегь, Рутул, Докъузпара ва маса районрин агьалийри хъвазвай цин гидрохимический анализ ийин; Къизил дереда ва Ахтычайда геохимический ва гидрохимический комплексный ахтармишунар кьиле тухун; штольныйрай авахьзавай ятар кIевируниз талукь теклифар гьазурин; Самур, Ахтычай ва-цIарин дерейра яшамиш жезвай агьалияр медико-биологический жигьетдай ахтармишин. Залан металлрин ионри церин ресурсар, Ахтычайдин дередин чилер гележегдани чиркинарунин вилик пад кьун патал Къизил дереда штольныйрай авахьзавай ятар ва эгъуьннавай чкайрин къванер (проходческие породы) гьялдай, яни хатасуз ийидай Государственный унитарный кархана арадал гъин. Гьар гьикI ятIани, Самурдин а гуьзел ятар хатасуз авунин везифа вилик акъвазнава.Самур вацIун кьвед лагьай месэла адан ятар дуьз, менфятлудаказ ишлемишуниз, вацIун вири майдан (бассейн) хуьниз талукьди я. Сир туш хьи, яд Чилин шардал уьмуьрдин асул чешме я. ХХ лагьай асирдин 50-йисара (1957-йис) КПСС-дин ЦК-дин ва СССР-дин Министррин Советдин къарардалди СДК-дин гидроузел, плотина эцигна. Гзаф ятар къаналрай Азербайжандихъ физ башламишна. ТIебиатдин комплексдиз еке зиян гана. Плотина, СДК-дин муьгъ эцигдалди Самурдин михьи цера, ам себеб яз гьакI Каспий гьуьле куьтуьмрин, форелрин, къизил балугърин дуьньядин запасрин 92% туьретмиш жезвайди тир лугьузва. Гила язухривай ракьунни бетондин кьакьан сенгеррилай хкадариз ва куьр эляйиз михьи цериз физ жезмач. Самурдин цин бассейнди 7330 кв км тешкилзава, адакай 96% Дагъустанда, анжах 4% Къуба пата арадал къвезва. Азербайжанди лагьайтIа, жуьреба-жуьре йисара протоколра къалурнавайдалай хейлин яд гзаф къачузва. Самурдин гьуьлуьз мукьва тIишев (дельта) агакьзавай цин кьадар тIимил хьуникди адан тIебии комплексдиз, экохатасузвилиз еке зиян ганва, гузва.Идалайни гъейри, вацIай гьарнихъ къаналра аваз ятар тухуникди тIебии гидрогеологический режим дегиш хьанвайди, тамуз еке зиян ганвайди акваз-акваз чилин деринрайни ятар хкудна тухудай проектар ава. Бязи пешекарри къейдзавайвал, чилин кIаник квай ятар хкудуни цин дережа агъуз, ида чилеринни геологиядин шартIар яваш-яваш пис хьунал гъун мумкин я. Чкадин жемятри гьисабзава хьи, Самур ва Тагьирхуьруьн Къазмаяр хуьрерин арада, виликан чиргъ хкуддай заводдин къаншарда чилин деринра авай къатарай, чешмейрай яд хкудуни чилин винел къатарани цин кьадар тIимил хьунал, булахар, къуяр кьурунал, тамуз лугьуз тежер хьтин зиян гунал гъида.Самурдин цин девлетрикай, ресурсрикай менфят къачунин кIвалах идара авун хъсанаруналди, Россиядин, Дагъустандин властри Самур вацIунни тамун надир экокъурулушдиз авай хаталувилин вилик пад кьун лазим я. Гражданвилин общество, правовой государство туькIуьрзавайди я лугьузвай алай девирда общественный тешкилатрин (объединенийрин) роль хейлин хкаж жезва. КIватI хьанвай муракаб месэлаяр дуьздаказ гьялун патал, общественный тешкилатрин, жемятрин, пешекаррин, кар чидай интеллигенциядин авторитетлу векилринни иштираквал аваз, социально-экономический ва экологический гьалариз, месэлайриз дуьзгуьн къимет гун, сифтени-сифте чкадал алай хуьрерин жемятар рази жедай къарар кьабулун чарасуз я.Самур вацI, там, Самурдин тIебиатдин вири комплекс къутармишун, хуьн чи виридан буржи я. Самурдин там хуьнин женгни гьеле алатай асирдин 70-йисарилай башламиш хьайиди я. Милли парк яз лагьайтIа, 1991-йисуз малумарна. ТIебиатдин пара надир пIипI, тикрар тежерди хьтин Самурдин лианрин там дуьньядиз фадлай машгьур я. Ана гзаф набататрин жуьреяр гьалтда, абурукай хейлинбур Дагъустандин, гьакI Россиядинни Яру ктабра гьатнава. И тама 70-дав агакьна жуьреба-жуьре тарар ва кул-кусар, тарарал аруш жедай цIудралди лианар гьалтда. Гьавиляй адаз лианрин там лугьун дуьшуьшдин кар туш. Эхиримжи йисарин ахтармишунри къалурзава хьи, там авай гьалди къалабулух кутазва: биожуьреба-жуьрвал квахьзава, таму кьунвай майданар гуьтIуь жезва (100 агъзур гектардилай 26,7 агъзур гектардал кьван). Самурдин тIебиатдин комплекс хьтинди РФ-да мад авач. Субтропикрин и там Чилин шардал виридалайни кеферпата авайди я. Гзаф надирди тирвиляй ада вичел туристар, сиягьатчиярни желбзава. Ина са артух гегьеншди тушир майданда 88 жуьредин тарарни кул-кусар, Средиземный гьуьлуьн патарив гвай регионра жедай хьтин цIувад жуьредин аруш жедай набататар-лианар, 140-дав агакьна третичный девирдин реликтар, кьериз-цIаруз гьалтзамай, гьеле фад СССР-дин яру ктабда гьатнавай 16 набатат ава.Чкадин агьалияр тIебиатдин и гуьзел памятник хуьз фадлай алахънава, 60-85 метрдин дериндай чилик квай ятар тухудай проект (водозабор) кьилиз акъудуниз акси экъечIзава. Виликрай 1977-йисан проектдал асаслу яз 12 къуй эгъуьнунизни абур акси экъечIайди тир.Авай делилралди, абурун гзаф йисарин женгинихъ агалкьунар жедай умуд ава. Вирироссиядин ОНФ-дин форумдал тIебиат хуьнин месэлайрай РФ-дин Президентдин махсус векил Сергей Иванова малумарна: “Чна пешекар экспертиза тухун патал чалишмишвалда, водовод эцигунин месэладай къарар а экспертизадин нетижайрин бинедаллаз кьабулда”. Самурдин тамуз гьакIни еке зиянар ганва. Ам тамамвилелди терг хьуниз, гьуьлуьн кьел квай цери къерехрал, тамун зулунал гьужумиз, вацI гьуьлуьк какахьзавай чка (дельта) бушлухдиз, къумлухдиз элкъуьниз рехъ гун хьайитIа, им лугьуз тежер хьтин тахсиркарвал жедай.Шаир Аллагьяр Абдулгьалимован “Самурдин безекар” шиирда ихьтин цIарар ава:
Самурдин там…Экуьн сегьер…Каспи гьуьлуьн уьцIуь шагьварКъвез гьахьзава,Къацу мекер эвягъиз.АкI аквазва,Шарвилидин леле я ам,Са ни ятIаЯвашдаказ эчIягъиз…И накьвадал битмиш жезвайГьар затIунал чан ала…Эхь, Самурдин цин гьар са стIалдал, ам галукьай чиляй экъечIзавай гьар са набататдин кьалунал, затIунал чан ала, яни Самур вацIунни гьуьлуьн вири комплекс чан алай, жанлу са беден, са къурулуш, Лезгистандин ярж, лишан я. Абур хуьн тавуртIа, чахъ пак тир вуч амукьда?! “Шарвили” эпосдин суваррин ва маса мярекатрални чна гьа и ва халкьдин тIал алай маса месэлайрикайни виридаз ван жедайвал, сес хкажун, абур гьялдай рекьер жагъуриз алахъун, камаллу теклифар гун гзаф хъсан кар жедай.Алатай йисан 27-декабрдиз кьиле фейи РФ-дин Государстводин Советдин заседанидал Президент В.Путина лагьана: “…гражданри гузвай теклифриз ихтибар авун, общественный гьерекатрихъ галаз амадагвилин алакъаяр хуьн уьлкведа экологиядин жигьетдай вини дережадин культура арадал гъунин лап важиблу шартI я” Журналистрихъ галаз гуьруьшда Госсоветдин заседанида иштиракай РД-дин Кьил Р.Абдулатибовани къейдна: “… чун Самурдин там. Сарыкъумдин кIунтI саламатдиз хуьнин месэлайрални машгъул жезва”. Иншаллагь.* * *Алава.ТАСС-ди хабар гайивал, миллетрин арада алакъайрин рекьяй Советдин заседанидал 20-июлдиз ФЛНКА-дин регьбер Ариф Керимова В.Путинавай Самурдин тамун месэла гьялунин карда куьмек гун тIалабна. Президентди и месэладиз кьилди килигун хиве кьуна.Гьа юкъуз Самурдин зонада чилин деринрай яд акъуддай буругъар эгъуьнунин кIвалахар активламиш хъхьанвай кьван. И кардихъ галаз алакъалу яз чкадин агьалияр 21-июлдиз мад сеферда кIватI хьана ва чпин наразивал (протест) малумарна.

Ш.Шихмурадов