Эпос. И гафуниз Мегьамед Гьажиеван словарда ихьтин баян ганва: гьикаядин, ихтилатдин тегьерда туькIуьрнавай литературадин жуьре, месела, махар, романар, гьикаяяр ва масабур. И рекьяй машгьур пешекар Б. Н. Путилова лагьанвайвал, “эпосдиз уьмуьр гьакъикъи гьалара къалурун хас туш. Гьатта бязи затIар, крар, гьалар уьмуьр­динбур хьайитIани. Ина мах, миф ва гьакъи­къат санал жеда”. Лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдани махарин алемни гьакъикъат­ санал ала. Дуьньяда машгьур маса халкьарин эпосрин арада “Шарвили” виче махариз хас лишанар гьакъикъи тарихдин лишанриз элкъвенвай эсер я. Лезгийрин игитвилин эпосдин тарихдикай ва и эпосдиз талукь яз къадим Ахцегьа тухузвай суварикай­ ихтилатар авун патал чун Сулейман-Стальский райондин культурадин отделдин начальник, Дагъустандин халкьдин шаир  Майрудин  Бабаханович  Бабахановахъ  галаз гуьруьшмиш хьана. 

• Майрудин Бабаханович, малум ­тирвал, лезги халкьдин игитвилин “Шар­вили” эпос   халкьдин  руьгьди  гзаф  йисара арадал гъанвай чIехи эсер я. Гьавиляй заз  вуна  сифтедай  эпосдин  тарихдикай, яни ам  арадал атуникай  лагьанайтIа,  кIан­­­завай.

— Гьакъикъатдани, “Шарвили” эпосдин дувулар агъзур йисарин деринра ава. Эпосдиз талукьарна суварар тухуникайни гьа икI лугьуз жеда. ИкI, мисал яз, 1848-йисуз къадим Ахцегьа Шарвилидин сувар кьиле тухузвайдакай Ахцегьрин къеледин комендантдин руш Нина Рота немс чIалалди акъатай “Воспоминания “Девы гор” ктабда кхьенва. Суварик жегьилри кьуршахар кьунай, бал­кIанраллаз чамарар авунай, къванер хкажунай акъажунар тешкилзавай, гъалибчидиз “Шарвили” тIвар гузвай. Ида къалурзава хьи, чи халкьари “Шарвилидин” сувар виш йисарин виликни тухузвай.

Халкьдин игитвилин эпосдикай сифте яз малумат гайиди чи зурба фольклористрикай сад хьайи Агъалар Гьажиев я. Ада 1941-йисуз вичи акъудай “Лезгийрин фольклор” ктабда Шарвилидикай хкемви Загьир Магьмудовавай кхьей са риваят чапнава. Ктабдин эхирда гьа риваят машгьур фольклорист Александр Назаревича урус чIалаз элкъуьрнани ганва. Ина А. Назаревича гьакIни Шарвилидикай вичиз малум тир маса хейлин малуматарни кIелдайбурун фикирдиз гъизва.

Гуьгъуьнин йисара Шарвилидикай материалар кIватIунал гзафбур  машгъул хьана. Абурун тIварар кьун, баркаллу зегьметар рикIел хкун, заз чиз, чи буржи я: А.Гъаниева, Гь.Гашаров, З.Ризванов, Б.Салимов, Абдул Фетягь, Д. Шерифалиев ва мсб. ГьакIни Шарвилидикай материал, кьвед лагьайди яз (А.Гьажиевалай гуьгъуьниз), вичин “Дагъустандин риваятар ва гьакъикъат”  ктабда чIехи тарихчи, даргиви Р. Мегьамедова чапнай ва лезги жемятдиз Шарвилидикай риваятар кIватI хъувуниз эвер ганай.

А.Гъаниевади къадим Ахцегьай кIватIай 30-далай виниз “Шарвилидин гьунарар”, Гь.Гашарован “Лезгийрин къагьриманвилин манияр” ктабда гьатай текстер Шарвилидикай материалар жагъур хъувунин карда  иллаки кьетIен камар къачун хьанай.

З.Ризванова ва Б.Салимова Азербайжандин ва Дагъустандин хуьрера кхьей риваятрин бинедаллаз “Шарвили” эпосдин къад паюникай ибарат тир литературадин версия арадал гъана.

Им гьадалди чи баркаллу чIехи стхайри ва вахари тухвай кIвалах акьалтIарна кIанда лагьай гаф туширди Д.Шерифалиева мукьвара акъудай “Шарвили” эпос: цIийи риваятар ва делилар” ктабди тестикьарзава. Ана Шарвилидиз ва, санлай къачурла, чи халкьдин тарихдиз талукь пара марагълу делилар гьатнава.

Мадни са мисал: мукьвара Москвада акъат­навай 20 томдикай ибарат тир “Дагъустандин фольклордин гуьмбетрин сиягь” ктабда чи жегьил алим А.Гашаровадин редакциядик кваз Шарвилидикай 8 сюжет гьатнава. Имни шад жедай кар я.

“Шарвили” эпос илимдин бинедаллаз чи­рунин карда машгьур алимар тир Агьед Агъаева, Фируза Вагьабовади, Айбике Гъаниевади, Гьажи Гашарова еке зегьметар ­чIу­гуна. 1959-йисуз литературовед ва философ Агьед Агъаеван “Лезгийрин ли­те­ратура” ктаб чапдай акъатнай. Ана алимди сифте яз “Шарвили” эпосдикай вичин ­фикирар лагьанва. Гуьгъуьнлай и кIвалах ­винидихъ тIварар кьунвай алимрини давамарна.

“Шарвили” эпос са фольклордиз, литературадиз талукь делил туш, ам чи халкьдин руьгьдин дестек я. ГьакI тирди чаз гзаф месэлайрай аквазва. Килиг, гьихьтин рум ганватIа ада чи культурадин маса хилерни вилик финиз: тIвар-ван авай композитор М.Гьуьсейнова лезгийрин сифте опера “Шарвили” кхьена, Э.Наврузбегова “Шарвили” драма теснифна ва сегьнеламишна, скульптор Ш.Шагьмарданова “Урусатдин гуьмбетрин къизилдин фондуна” гьатнавай Шарвилидин къамат арадал гъана. Чун гьеле Шарвилидикай чи писателри кхьенвай кьван эсеррикай рахазвач.

• Куь фикирдалди, лезгийрин эпосдин кьетIенвилер квекай ибарат я? Шарвили гьакъикъатда хьайи кас ятIа?

— И суалриз за куьрелди жавабар гуда. Сад лагьайди, чаз эпосдай аквазвай Шарвили гьакъикъатда хьайи, тарихда яшамиш хьайи кас яни-тушни суал эцигун дуьз туш. Вучиз лагьайтIа, ам фольклордин эсердин игит я. Гьелбетда, са девирда чи халкьдин къуллугъда акъвазай, ам душманрикай хвейи са къагьриман хва хьана. Имни шаксуз кар я. Адан кьегьалвилери халкьар гьейранарна, адакай манияр туькIуьриз башламишна. Къвез-къвез халкьдин сивера адан къаматдиз, игитвилериз махарин тав яна. Имни тIе­бии, эпосдиз хас кар я.

Са риваятра Римдин полководец Лукуллан кьушунрихъ, масабура Надир-шагьдин чапхунчийрихъ галаз дяве ийиз къалурзавайла, Шарвилидиз тарихда хьайи кас я гьикI лугьуз жеда кьван? РикIел хкин, Лукулл чи эрадал къведалди са виш лагьай йисуз яшамиш хьайи римвийрин сардар тир, Надир-шагь — 18 лагьай виш йисуз. 

• Са рахунни алачиз, вуна “Шарвили” эпосдикай, ам кIватIунин, ахтармишунин, халкьдин арада таблигъ авунин карда чи алимри, яратмишдай интеллигенциядин векилри чIугур зегьметдикай авур ихтилатар чи газет кIелзавайбуруз итижлу жеда. Ахцегьа тухузвай суварикайни лагьанайтIа кIан­завай.

Лезгийрин игитвилин эпос машгьур авунин карда халкьдин баркаллу хва, общест­венный деятель Имам Музамудинович Яралиева чIугур ва чIугвазвай зегьметар зурбабур я. Ада кьил кутуналди, “Шарвилидин” су­вар сифте яз Ахцегьа 2000-йисуз тухванай. И суварихъ  республикадин дережа ава. И. Яралиев сувар тухунин оргкомитетдин председатель я. Са шакни ала­чиз, алай девирда им лезгийрин виридалайни гурлу сувариз элкъвенва. Суварик Россияда, Азербайджанда, Къазахстанда, Туркменистанда яшамиш жезвай лезгийри, Дагъустандин маса халкьарин векилри, гьакIни Москвадай, Санкт-Петербургдай, Россиядин маса субъектрайни шегьеррай къвезвай гзаф кьадар мугьманри иштиракзава. “Шарвили” эпосдин сувари халкьар агудзава, абурун арада дуствилин, стхавилин алакъаяр мягькемарзава.

ЦIинин сувар кьетIенди — 20 йисан юбилейдинди я. И 20 йисан къене суварихъ вичин къайдаяр ва кIалубар хьанва.

Мадни са алава: суварин саки вири харжар И. М. Яралиеван мергьяматлувилин “Умуд” фондуни ийизва. Гаф кватай чкадал лугьуз кIанзава хьи, “Шарвили” эпос гьам лезги, гьамни урус чIаларал чап авунин харжиярни ада вичин хивез къачурди я.

• Къадим Ахцегьа тухузвай сувариз Сулейман-Стальский районда гьар йисуз чешнелу гьазурвилер аквазва. И жигьетдай районда гьалар цIи гьихьтинбур я?

— Виликан йисара хьиз, цIини “Шарвилидин” сувариз гьазурвилер акунин, райондин агьалийри суварин мярекатда иштиракунин мураддалди  оргкомитет тешкилнава, тухудай мярекатрин план тестикьарнава. Оргкомитетдин кьиле Нариман Абдулмуталибов акъвазнава. Йисан сифтедилай оргкомитетдин заседанияр тухузва. Эпосдиз, сувариз талукьарна, школайра сочиненияр кхьизва, эпосдай чIуквар кIелу­най, шикилар чIугунай конкурсар, гьакIни спорт­дин акъажунар тухузва. Гьар йисуз суварик чи райондай 2-3 агъзур касди иштиракзава.

Ахцегьа суварин юкъуз гьар муници­палитетди кьилдин майданар тешкилзава, конкурсни кьиле физва. Чи райондин майданни цIи гурлуди, гьар жуьредин нумрайрикай ­ибаратди жеда. Чи жегьил­ри спортдин ре­кьяй акъажунрани иштиракда. Сувариз талукьарна, “Куьредин хабарар” газетдин махсус нумра акъудда, “Куьредин ярар” культурадин маканди, сувариз талукьарна, журнал гьазурда.

“Шарвили” эпос халкьдин мурадрин, азад­виликай, аслу туширвиликай фикиррин эн­цик­лопедия, халкьдин руьгьдин чIехиви­лин­, экуь гележегдихъ авай умудрин лишан я.

Хазран Кьасумов, Лезги писателрин Союздин член