И йикъара (07.06.19.) “Спас” каналдай “Нож в сердце героя” передача тухузвай. Са жергеда килисадинни либерал чиновникрин векилар (“цIийи капиталистар”), муькуь жергеда масакIа фикирзавай журналистар (Константин Семин ва масабур) акъвазнавай.
Са “либералди” алай аямдинди лап хъсан, виридаз вири ганвай къурулуш, са хаталувални авачир общество я лугьуз, гьуьжетзавай. Яракьар виридав хьун-им алай аямди ганвай “азадвал” я кьван…
Муькуь пата тестикьарзавай: яракьар гвайбур чина къвердавай гзаф жезва. Советрин девирда яракь кIвале хуьникай гьич фикирдачир. Са участковыйди сагъ са магьле (район) хуьзвай. Виридаз вири чизвай. Бес гила?
Яракьар гвазни бязи вахтара адетдин инсанривай чеб хуьз жезвач. Вучиз лагьайтIа, яракь ишлемишзавайди чIехи тежриба хьанвай къучи я. Куьчедай физвай инсанриз нив вуч гватIа гьинай чида? Гьа ихьтин гьалди яваш-яваш чун вагьши тамун агьалийриз элкъуьрзава.
Школада, колледжда, вузда кIелзавай аялдивни, жегьилдивни гуьлле алай яракь вугузвай диде-бубайри, ахьтин пропаганда тухузвай либералри квекай фикирзаватIа? Им “вахтуналди тир” азар я, лугьузва и тапан патриотри…
Гьакъикъатдай аквазвайвал, гьар сада вичикай фикирзава, вич хуьнин къайгъуда ава. Гьар гьикI кIантIани, девлет кIватIна, кьил хуьн герек я. Бес жуван кар тахьайтIа, вучда?..
Гьа и юкъуз “Рен ТВ” каналдай “Кругом обман. Как не стать жертвой?” программадай тапан духтурри тапан рапаралдини дарманралди инсанар рекьизвай тегьер къалурзавай.
Хсуси больницаяр, хсуси духтурарни хсуси аптекаяр гзаф хьуни — ихьтин нетижаяр?.. Духтурдин дипломар гьинал хьайитIани маса гузва. Бизнес я лугьузва имни.
Маса каналдай (ОТР) чна незвай шейэр гьихьтинбур ятIа къалурзавай. НекIедик нек квачирди (“Контрольная закупка”) субутзава. Дулдурмайрин тум-кьил авач. ЯкIунбур?.. Авач…
Гьа ихьтин къалурунри зи рикIел эхиримжи 30-40 йисуз чи обществода хьайи кьетIен “хъсанвилер”, “агалкьунар” хкизва. И цIарарни гьавиляй арадал атана.
Зи аял вахтарни, жегьилвални Советрин девирдал гьалтайди я. Чи магьледа як кукIвардай якIв жагъидачир. Кьил твадай уьлгуьч авайбур тек-туьк тир. Гуьлле алай яракь кIвале хуьн?.. Нивай хьайитIани ам маса къачуз хьун?.. КIвале автоматар, гранатар хьун?.. Ибур вири перестройщикри ва гила бязи либералрини олигархри чаз багъишнавай “савкьатар” тушни? Яракьар кIани кьван ава. “Ружадикай лаш” хьанва.
Яшамиш жез регьят хьанвани, яракьар бул хьуналди? Жаваб са мисалдини гузва: вич гелкъвезвай тамуз фенвай мешебеги вагьшивилелди язава. Аялар етимриз, паб хендедадиз элкъуьрна. Хъсан низ хьана? Гьелбетда, яракь маса гайидаз — бизнесчидиз, яракьрин завод гвай олигархдиз…
И йикъара Сириядай саламатдиз хтай гьихьтин спортсмен-игитвал къалурай сержант, вичин хайи ватанда куьчедин бандитри чкIулрив яна рекьизва. (?) Им яни чи обществодин хъсанвал?
Ихьтин дуьшуьшрин тум-кьил авач. Зи рикIел Россиядин сад лагьай президентди, жегьилрихъ элкъвена, са вузда лагьай гафар хквезва. (Абур “Жегьилрин уьмуьр” журналдани чапнавай). Жегьил чIавуз ада, бубади мийир-межер лагьайла (хва яракьрив, са гьинай ятIа гъиле гьатай гранатдин запалдив къугъвазвай), вичи адан кIуф ягъай саягъдикай, игитвиликай хьиз, суьгьбетзавай. Садбуруз хъвер гъанатIани, парабуру им тарс хьиз кьабулнай…
Винидихъ чун раханвай передачайра, исятда хьиз, гьахълу, хъсан девир садрани хьайиди туш лугьуз, кьве кIвач са чапатIда тунвай ксариз-либералриз чпел гуж гъалибай вахт акунвайди хьиз туш. Государстводин къурулушрин тарифарни гьавиляй ийизвай.
Амма Константин Семина ва адан дестеди чи къенин къурулушри анжах чпи чпин, чеб хуьнин къайгъу пара чIугвазвайди, государство вич кьилдин ксарин хсусият вилик кутунвай олигархринди тирди, гьавиляй кьилдин инсан, кесиб къатар хуьнин къайгъу чIугван тийизвайди, и кар алакьни тийидайди субутзавай. Полиция олигархар хуьзвайди я, милиция халкьдинди тир лугьузвай. Гила халкьдин вуч ама?..
Жегьилриз гузвай тербия масад я: гьарда жув хуьх! Гьарда жуваз кьил хуьдай са рехъ жагъура! Гьарда жуван са муг кутур! Гьарда жуван къулайвилин къайгъу чIугу! Зи кIвал — зи къеле!..
Амма халкьдин са махуна къалурнава: текдаказ затIни ийиз жедач. Санал, сад хьайила, къуват я. Мадни лугьузва: текбур тупIар я, сад хьайила — гъуд! Вуч къуватлу ятIа, куьне фикир це.
Советрин школади индивидуализм (кьилди вичи вич вине тун) буржуазиядиз хас чIуру таблигъат тирди, коллективда сад хьуни гьар сад къуватлу ийизвайди чирзавай.
Ватандин ЧIехи дяведа Гъалибвал чи халкьарин садвили арадал гъайиди тушни? “Государство — им чун я!” лугьузвай халкьди.
Бес гила? Чун коллективра сад хьунихъай низ ва вучиз къурху аватIа? Сад хьайила, халкьдивай олигархриз абурун гьахъсузвал къалуриз, чпин ихтияррикай лугьуз жедайди чизвайбуруз и кар хуш туш. Яракь гвайбурни, хуьзвайбурни асул гьисабдай девлетлуяр я. Рейдерарни рэкетирар, коллекторар гьабур я. Абуру чеб хуьнилай артух чпин кьетIенвал къалурун патални яракь кардик кутазва. Бес иномаркада аваз физвайдан патав чи араба гвайди гьикI аквада? Яна, квадарда рекьелай.
Пул гваз, багьа ресторанда “женнетдин” гьуьруьйрин юкьва ял язавай “къизилдин” рухвайриз икI мийир, акI ая лугьун хуш жедани? Яна кукIварда “насигьат” гайиди.
Къе яваш-яваш и гьалар чи мектебриз, колледжриз, вузриз гьахьзава. Муаллимди аялдиз хатадайни мийир-межер лугьун гьикI кьабулда “викIегь” бубайрин рухвайрини рушари?
Гьинихъ вил вегьейтIани, аквазвай гьахъсузвилери, барабарсузвилери, къайгъусузвили чпивай чеб хуьз тежезвай бязи факъирарни яракь къачуниз мажбурзава эхир! РикIел хкваш “Ворошиловский стрелок” фильм. Яшлу ветеран хтулдин намус хуьн патал, дача маса гана, яракь къачуниз мажбур хьана. Им бес хъсан обществодин “агалкьун” яни?!
Винидихъ гъанвай мисалри гзаф крар веревирд ийиз тазва. Амма крар чпелай аслубуру масакIа фикирзава. Гзаф къуватар абуру чеб хуьн патал кардик кутунва. Амма халкьдин къажгъан алахьайтIа, са къуватдивайни ам акъвазариз тежедайди тарихда хьайи гзаф вакъиайри субутзава.
Им бес тарс хкудна кIанзавай кар тушни?
Гьелелиг низ хъсан хьанва? Гьа угърийризни тапархъанриз, яланчийризни уюнбазриз, хабарни авачиз еке девлетар гъиле гьатна, дуьнья гьалзавайбуруз, бюрократризни селемчийриз, мад ва мад руьгь чIулав масабуруз хъсан вяде хьанва.
* * *
Вири чинар — къайи, фашал,
Галайбур хьиз къайи ажал.
Гьарма сад яз садал дажал,
Им дуьньядин эхир я жал?
Хайиди ви жезва душман,
ГьикI амукьда ягьни иман?
ГьикI амукьда мелни мугьман?
Герек фарман, герек дарман?..
Мерд Алидиз чида са кар:
Гьикьван рикIиз хьайитIан тIар,
Гьикьван рекьер хьайитIан дар,
Амукьда зи мелгьемдин цIар,
Гьар са гафни, алаз цIарцIар,
Фасикьрин руьгь ийиз кукIвар…
Мердали Жалилов
