Эвел — 21-24-нумрайра. Эхир
Ватандин тарихдин къадир хьана, тарихдивай тарсар къачуна кIанзавайди я. Зун сталинист туш. Адан девирда инсанар кIевера твадай гъалатIриз рехъ гана. Амма гьахълувал хъсан затI я эхир. Чи уьлкведихъ хьайи вири регьберрин (пачагьарни кваз) арада Сталинахъ авай хьтин зурба метлебдин лайихлувилер мад гьич садахъни хьанач. Соцопросри къалурзавайвал, и жигьетдай Президент Владимир Путин кьвед лагьай чкадал ала. Чаз виридаз чизвайвал, ада Россия къутармишна. Им, гьакъикъатда, садрани рикIелай тефидай адан чIехи лайихлувал я.
Алай вахтунда чи инсанри чIехи гьурметдивди рикIел хуьзвай Сталинан тIвар иллаки мукьвал-мукьвал кьазва. Белки, инсанри чеб кьве патал — девлетлуйризни кесибриз пай хьанвайвиляй, социальный гьахъсузвиляй, закондин вилик вири барабар тежезвайвиляй, начальникдинни жергедин къуллугъчидин мажибрин арадавай фаркь кьадарсуз чIехиди тирвиляй ятIа алатай вахтар рикIел хкизвайди? Абур гьикьван четинбур тиртIани. Виликдай кьулухъ галамукьиз хьайи уьлкведикай, акьалтIай четинвилериз дурум гана, куьруь са вахтунда девлетлу, къудратлу, дуьньядин пачагьлугъ туькIуьрай регьбердиз я банкара эцигай пулар, къизилар, маса девлетар хьанач, я дамахдин чIагай либасар. Ада гьамиша алукIиз хьайиди куьгьне шинель, куьгьне китель, са чекмеяр тир. Амма ада вичин вири уьмуьр, зурба акьул-камал, сагъламвал, югъ-йифди кIвалахиз, уьлкве вилик тухунин рекье эцигна. Декьикьайралди, йисаралди, асирралди уьлчмишзавай вахт ва чIехи мензилар регьберди вичиз муьтIуьгъарнай.
Девирар алатайла, гекъигунар, веревирдер авурла, аквазва хьи, Сталиналай халкьдин уьмуьрдик яратмишунардай, умудлу яз бахтлу гележегдихъ фидай зурба ва гуьзел метлеб кутаз алакьна. Ада инсанрин, халкьарин арада садвал, инсандин уьмуьр гуьзел метлебдив ацIурза-вай, гьахълувили агъавалзавай гележегдин къамат туькIуьрна. Ада а къамат гьакъикъатдиз элкъуьриз башламишнай. Эгер уьлкведин кьиле мад са цIуд йисуз и камаллу регьбер амукьнайтIа, Россия вилик финин жигьетдай Европани Америка къе чи гьич патаривни жедачир. Тарихда кьилдин касдин роль зурбади я кьван…
Россия кIвачел къарагъар хъувур, адаз виликан къудратлувал хкизвай Президент Владимир Путина вичин программный рахунра лагьанай хьи, “СССР чукIун — им лап зурба бедбахтвал я”. Чи лидердин мецелай лагьай гьатта и гафарикди РагъакIидай патан гьукум гъиле авай дестейрик теспача акатнай.
Инал са цитата гъун герек я. Генри Киссинджер — дуьньяда тIвар-ван авай дипломат, гзаф йисара США-дин госдепдин секретарвилин, милли хатасузвилин рекьяй президентдин советниквилин къуллугърал хьайи политик. Адаз Америкадин “серый кардинал” лугьузва. Къе вич 96 йисан яшдив агакьайла, “серый кардиналди” хиве кьуна: “СССР чукIуруни дуьньядин цивилизациядиз чIехи зарар гана. Им чак (яни США-дик) квай еке гунагь я. Советрин Союз гьахълувилин тек са государство тир дуьньяда авай. Ам пландин бинедаллаз чукIурун Америкадин виридалайни чIехи тахсиркарвал хьун мумкин я. И кардик жуван пайни хьунал за гила пашманвалзава”. Ада генани лагьана хьи, “Вири месэлаяр пулуналди гьялзавай, инсандин къиметлувал адахъ авай пулдин ва девлетрин кьадардилай аслу тир капиталдин уьлквейрилай тафаватлу яз, советрин проектди дуьньяда арадал къвезвай хаталу суалриз маса жуьреда жаваб гузвай”. Мадни Киссинджера хиве кьуна хьи, “Еке пулара вил авачиз, ашкъидалди кIвалахзавай, рикIивай шадвилелди яшамиш жезвай, зурба игитвилер ийизвай советрин инсандиз чна винелай къалурзавай девлетрин, булвилин далдадик чуьнуьх хьанвай вагьши законрин капитализмдин алемдиз рехъ ачухна”.
Миллиардерар Рокфеллеррин хизандихъ галаз кIеви дуствал хуьзвай Америкадин “серый кардиналдин” хиве кьунрихъ яраб гьихьтин метлеб аватIа? Алай девирдин яргъалди давам жезвай кризисда авай дуьньядин гьалар гьакъикъатдани тарифдинбур туш. Амма инал мад са американвидин гафар гъун чарасуз яз аквазва.
Эдгар Кейси — кьилел къведай крар, вакъиаяр виликамаз чир жедай кас. Ада дуьньядин кьве дяве жедайдакай, Германияда Гитлеран гъиле гьукум гьатдайдакай виликамаз лагьанай. США-да “Великая депрессия” кризис жедай тайин йисарикай, барбатIвилерикай хабар ганай. Америкадин кьве президент къуллугъдал аламаз рекьидайди виликамаз лагьанай. Ватандин ЧIехи дяве башламиш ва Советрин Союз гъалиб жедай вахтарикай дуьм-дуьз хабар ганай. Дяве куьтягь жедалди варцар амаз, Советрин Армияди гъалибвилералди Европа азадзавайла, Эдгара лагьанай хьи, “асирдин эхирдай коммунистрив власть гумукьдач. Уьлкве чкIида. Ам залан кризисда гьатда. Гьалар чIур хьанвай дуьнья хаталувилик акатда. Хейлин йисар алатда, Россия цIийи хъжеда, бахтавар уьлкведиз элкъведа. Анжах гьа и уьлкведай — Россиядай дуьньядиз умудлувал хкведа. Кейсиди вич рекьидай югъни, сятни кваз лагьанай: 67 йисан яшда аваз, 1945-йисан 3 январдин нянихъ. Адан эхиримжи гафар: “Аллагьдихъ чун къе акьван гзаф муьгьтеж я хьи…”.
Инал чавай вуч лугьуз жеда? Рос-сия, гьелбетда, цIийи хъжеда. Чун и кардихъ инанмиш хьана кIанда. Эвелни-эвел къенин четинвилера умудар квадарзавай скептикар. Россиядихъ масабурухъ авачир хьтин гьам материальный, тIебиатдин, гьамни руьгьдин зурба девлетар, къуватар ава. Эхирни руьгьдин а къуватар ахварай аватда. Россиядихъ вахт, мензилар муьтIуьгъарна, виликди фидай тежриба ава: дяведилай виликан ва дяведилай гуьгъуьнин девирра уьлкве гуьнгуьна хтур тежриба. Гьа икI, Россияди, урус халкьди уьлкведин стха халкьарихъ галаз санал, гуманитарный мусибатдиз мукьва жезвай инсаният мад сеферда къутармишда. Умуд гьич са чIавузни квадармир.
Абдулафис Исмаилов
