Чи халкьдихъ тIебиатдихъ галаз алакъалу тир гзаф су­варар ава. Абурукайни сад “КIа­ру” — пIи­ний­рин сувар тир. Ам пIинийрин маканда — Кьа­сумхуьрел кьиле тухузвай. Чахъ гьакI цуькверин суварни (Ахцегь райондин Чеперин хуьре къейдзавай) авайди тир. Са бязи халкьар­ чпиз авачир суварар тешкилиз, халкьдин тIвар виниз акъудиз алахъзава. Чна лагьайтIа, бубайрилай атанвай, дуьньядин ге­гьенш майданра чпикай хабар аваз хьайи суварар рикIелай алудзава. ЧIехи яшара авай ксари рикIел хкун тавур­тIа, гележегдин несилриз абурукай хабарни амукь тавун мумкин я. Заз КIаруни риваятдиз элкъуьни­кай кичIезва. Зи рикIел лап хъсандиз алама: чи хуьруьнбуру, гьам дишегьлийри, гьам итимри, гьатта аялрини кваз, варз виликамаз КIа­рудиз гьазурвилер аквадай. Вирибурун пIинияр агакьунал, абурун тIям акунал вил жедай. Ширин и емишар, гад алукьайла, сифтени-сифте  дигмиш жезва эхир.

Гьихьтин гьазурвилер  аквадай инсанри КIарудиз фидалди? Сад ла­­гьайди, балкIанар акъажунра иш­­тиракун  паталди пакамахъ, нянихъ чамарриз акъуддай. ПIинияр твадай къужгъурар (гзафбуруз къуж­гъур­ни чизвач жеди, ам гъулцин кIа­расдин чкалдикай кар кьуна, тIвала­рикай кIан кутунвай, гъиле кьадай ебни акалнавай зимбилдиз ухшар авай затI тир), гьар сада вичел алукI­дай партал, кIвачин къапар гьазурдай.

Суварин вилик квай йикъара аялрив кIвалин кIвалахар ийиз, куьмекар гуз тадай, “тахьайтIа, КIару­диз тухудач гьа!” лугьудай. Суварик тухунин шадвиляй абурун ашкъи-гьевес хкаж жедай.

КIару вуч лагьай гаф я? За и су­­ал гзафбуруз гана. Къенин юкъуз­ни а гафунин суракьда ама. Гьа­йиф хьи, тайин жаваб гудай кас зал гьалтнач. М.Гьажиеван ва Б.Талибован словаррани ам пIинийрин сувар кьиле тухузвай чка я лагьана кхьенва. Заз имни тайин жаваб хьиз аквазвач. Алатай асирдин 40-50-йисарилай чахъ ихьтин гуьзел сувар хьайиди, ам гурлудаказ кьиле тухвайди чизвай, ана иштиракай ксар аватIани, адан тIвар гьинай атана, сувариз талукь бязи делилар, крар тестикьа­риз жедайбур гьалтнач. Гьатта яш­лу инсанривай, чеб иштиракчияр тиртIани, эхиримжи КIа­ру мус хьайи­ди ятIа, рикIел хкиз хьанач. Хабарар кьурбурукай садбуру ам балкIанрал алаз чамарар ийизвай, кьвед ла­гьай­буру мярекатар тухузвай чкадин тIвар я лагьана. Пуд лагьайбуруни, кIур гузвай чка яз акуна, “кIур” гафунихъ галаз ала­къалу авуна.  Амма са кар якъин­ я: вирибуру ам инсанрин­ арада дуствилин алакъаяр мягь­кемарза­вай, абур садзавай, рикIер, гуьгьуь­лар шадзавай хъсан мярекат тирди къейдзава. КIарудин кье­тIен­вал­ни ам тир хьи, гьам Лезгистанда, гьамни Табасаранда пIинидин тIям такур кас амукьдачир. Агъуларни, яхуларни и йикъал вил алаз жедай. Суварик атай кьванбуруз пIи­ни­яр гьинай къвезвай ва ни гузвай ла­­гьай­тIа, Сийидрин, Курхуьруьн, Агъа СтIалрин хуьрерихъ пIи­нийрин еке багълар авайди тир. Тарар колхозар тешкилай де­вирда агьа­лийриз зегьметдин йи­къарай пайзавай, гьарда вичин тарцин иесивал  ийиз­вай. ИкI, багълар авай хуьрера дагъвийриз чирхчирар, ярар-дустар, хванахваяр жедай. Авачиз хьайитIа, я пулунихъ, я маса затIу-нихъ дегишар­на, хизандиз пIинияр тухудай…

Адет тирвал, КIару июндин вацран кьвед лагьай паюна тухузвай. Югъ са шумуд гьафте амаз тайинарзавай. И кардикай вири Лезгистандин, Табасарандин ва амай халкьарин хуьрериз сиверай-сивериз хабарар чукIурзавай. Тайинарнавай  югъ кIан­тIа чIимелди  хьурай, кIан-датIа алахьайди — сувар кьиле тухун адет тир.

И суварик иштиракчийри чпин гьунарарни къалурзавай. Вири махлукьат мярекат кьиле тухузвай ­чкадал кIватI жедай. БалкIанраллаз ча­марардайбур, кьуршахар кьа­­дайбур, манияр лугьудайбур, туьнт  кьуь­­­­лердайбур, зуьрнечиярни дал­дамч­ияр, ашукьар майдандиз экъечI­­дай­. Абуруз дуьз къимет гун па­тал ви­ли­камаз хкянавай, гьар са хуьряй бажа­рагълу, гьуьрметлу инсанрикай ибарат тешкиллувилин дестеди кIва­лах­дай, гъалиб хьайи­буруз пишкешар гудай. Хала-хатурвилер авайди­ тушир. Пишкешар гунин фонд ви­ли­камаз колхозрин куьмекралди тешкилзавай. Са йисуз, рикIел хканай агъамакьави Ва­гьид халуди, ам  кол­хоздин гьерерив гвай чубан тирла, председатель Алибег Тагьирбегова КIарудиз ругуд гьер чара авуналдай.

Са шумуд цIуд йисар алатнава­тIани,  агъамакьави Рамазанан гада Кьасуман  тIвар гзафбурун рикIел алама (ихтилат ЗахитI Ашима “Фагьума” шиир бахшнавай Кьасумакай физва). Ада гьар сува­риз чилел эцигнавай манат бал­кIан­дал­лаз чамарзавай арада, гъил агъузна, вахчудалдай. Курхуьруьн, Бурши Макьарин, Шимихуьруьн, Хпежрин зуьрнечийрин, далдамчийрин, манияр язавай кIележуван рушан, Цлахъ Рагьиман ва гзаф масабурун алакьунарни халкьдиз раиж жезвай.

ДаркIушрин хуьряй тир рагьметлу Шамила заз ихьтин ихтилат авунай.

— За Дербентда хуьруьн майишатдин техникумда кIелдайла, гьар йисуз чун зи дуст рухунви Мегьаме­дов Сидрини галаз Кьасумхуьрел КIарудиз хкведай. Ана гьар сеферда итижлу мярекатар кьиле фидай. Дербентдиз хтайла, къведай йисалди рикIел хкидай кIвалахар жедай.

Бине Штулрин хуьряй тир Ва­гьа­будин Мегьамедагъаева къейдзавайвал, мумкинвал тахьун себеб яз, садрани КIарудиз акъатнач­т­Iа­ни, анай хтайбурун ихтилатар къени адан рикIел алама.

Бине Мехкергърин хуьряй тир, алай вахтунда  ЦIийи Макьарал яшамиш жезвай Рамазан Рамазанова вич аял чIавуз кьве сеферда КIарудиз феналдай. Адани тестикьарзавайвал, сувар, ам кьиле тухунин тегьер, инсанрин иштираквал са куьнивни гекъигиз тежербур тир.

Жабир Султанов Сулейман-Стальский райондин Алкьвадрилай я. Ада са шумуд йисуз хуьруьн администрациядин кьил яз кIва­лахнай. Алай вахтунда ам райондин культурадин управленидин начальникдин заместитель я. Садра КIарудикай суьгьбетар кватайла, ада завай квезни КIару авайди яни лагьана хабар кьуна. Зун тажуб хьана. Ада ахпа давамарна: “Чи хуьре “КIару” лугьудай дуьзен тIул авайди я.  Хуьр вацIун а пата авайла, исятда школа алай чкадал пIи­нийрин еке тарар алай  вахт чида. Аниз гилани КIару лугьузва.

За гьеле “Зардиянский” совхозда кьилин инженервиле кIвалахза­вайла, гараждин къаравул Нажмудин халуди лагьанай: “КIару, за фикирзавайвал, зун вал кьару хьанва лагьай чIал я, халудин. ГьакI хьайи­ла, вири эл, махлукьат ашукь хьанвай суварин югъ атунал  вил алазни­ акъваздай. Адаз КIару вири ашукь хьанвай сувар тирвиляй лугьузвай”.

Ихьтин ихтилатни ава. Сал-бус­тандай, багъдай иесиди вичин асул бегьер вахчурла, анрилай гъил къачузва, яни низ хьайитIани, анриз фена, вуч аматIа, кIватI хъийи­дай ихтияр гузва. Идаз сал-бустан “кIа­ру” (бязи хуьрерин нугъатдалди — “ару”) хьана лугьуда…

ПIинийрин суварал — КIарудал чан хканайтIа, хъсан кар жедай, гьикI хьи, ам чи бубайри дамах ийиз хьайи милли сувар я.

Чи халкьдин баркаллу хва Имам Яралиеван чалишмишвилерин нетижада чавай лезги халкьдин къагьриман Шарвилидин сувар арадал гъиз, ам гьар йисуз вини дережада аваз кьиле тухуз алакьзава. КIан хьайитIа, вири жезвайди я. Эгер са кьегьалди, вилик экечIна, инанмишвилелди и кар гъиле кьур­тIа, КIарудални чан хкведа.

Шагьабудин Шабатов