Несилар къвез, физва. ЦIийибуру куьгьнебурун тарих, адетар, тухумар давамарзава. ЦIийи несилдин векилри чпин веледрал вахарин, стхайрин, диде-бубайрин тIварар эхцигзава. Ида вуж гьи тухумдикай, гьи хизандай ятIа чирдай мумкинвал гузва.

Эхиримжи вахтара Дагъустандин картадал бязи хуьрерин тIварар аламач. Гьа са вахтунда цIийибур пайда жезва. Эгер чна куьгьне хуьрерин тарих чир тахвуртIа, гележегдин несилриз чпин ери-бине чиз амукьдач. Вахтар къведа, ам чир хъийидай мумкинвални хъжедач. Гьаниз килигна, хуьрерин тарих чирунал, жегьил несилриз малум тушир делилар жагъур хъу­вунал, тарих кхьинал машгъул жезвай писателри, алимри ва журналистри лап дуьз кар ийизва. ИкI тахьай­тIа, гележегдин несилрикай бязибуруз чеб гьинай, ата-бубаяр вужар тиртIа чиз амукь­дач.

И кар фикирда кьуна, заз са вахтара  Кутур-Куьредин наибстводик, кьилди къачуртIа, Кьасумхуьруьн райондин Ялцугърин обществодик кваз хьайи зи хайи хуьруьн — ХпитIрин тарихдикай куьрелди суьгьбет ийиз кIанзава.

…ХпитIар Кьасумхуьруьвай 15-20 ки­лометрдин яргъа тIула экIя хьанвай. Аниз хъфидай рекье Алидхуьр, Агъа Ара­гъар, Арагъ вацI, гуьне пата — Ивигар  (рехъ къуза пата авай), Кьеанар, Бигерар (Хутаргъар Кьеанрин хуьруьн кьилихъ чархал-алай) гьалтзавай. Куьгьне хуьр алай чкадин вилик гьамиша бул яд авай кIам ква. Къуза пата там ва емишдин тарар, инал-анал михьи къайи церин булахар авай. Хуьр Хутаргърин, Бигеррин, Макьар­рин, Ялцугърин, КIирийрин (Кьурагь район), КIелейрин сергьятрин юкьва авай.

Хуьруьн тIварцIиз талукь тайин делилар авач. Бязи агъсакъалрин рикIел хкунриз килигна, куьгьне ХпитIрин хейлин сурарин кьилерихъ акIурнавай  махсус къванерал алай кхьинрай аквазвайвал, ина эрменияр яшамиш хьана. Маларин фермадин къаншарда еке хъипи хтун тар авай. Лугьунриз килигна, гуя сифте а тIула кIвал эцигай касди, ва я са шумуд касди, чпин ери-бинедикай лугьудайла, яни  адрес гудайла, гьа хъипи тар алай чкадин тIвар кьазвай. Гьа икI хъипи тар (араб, урус ва маса чIаларал кхьидайла, Хпитар (Хпи­тIар) ишлемишиз хьана. Маса баянар гудай я тарихдин документ, я инсан зал гьалт­нач. Гьа тар ва хуьр алай чка вичин вилералди акур и цIарарин авторни, гьам тарихдин, гьам чIалан жигьетдай  гекъигунар авурла, гьа ихьтин фикирдал атана.

Зи вилик, пачагьдин гьукуматди 1886-йисуз Дагъустанда агьалийрин перепись тухвайла, Дагъустан Республикадин ­Гос­­ар­хивдин 27-фондуна авай 77-делода къейднавай делилар ква. Абурайни ­аквазвайвал, ХпитIар гьа вахтунда Куьре округ­дин Кутур-Кюринский найибстводин ­Ялцугърин хуьруьн обществодик акат­завай.

Гьа икI перепись тухвай  делода ХпитI­рихъ 525 копахъ (гьар са копахъдиз 8 килограмм тум вегьез жезвай) цик квачир чилер, санлай жемятдихъ 213 къарамал, 405 лапаг ва 12 балкIан авайди къалур­нава.­

Эхирдай аквазвайвал, 30 кIваликай  гьар садавай йиса 1 манатни 60 кепек (санлай 48 манат) налог къачунва, яни кесиб хизан тирди, абурувай налог гуз тежезвайди аквазва. Переписдин сиягь (список) туькIуьрнавай тегьерди вичел фикир желбзава. Месела, адан 3-нумрадик кваз чи хизандин (яни бубайрин) делилар гъанва. За абур гьа вахтунда кхьенвай тегьерда хвена гузва: Рашид Абдулла-оглы: яш — 60 йис (чиниз килигна кхьенва); лезгин, суннит, савадсуз, урус чIал чизвач, лежберар (сословиена), магьсулдар:

адан гадаяр — Саид (35), Вагьид (28), Гьамид (22), адан хтулар Садикь Саидогъли (3 й): дишегьлияр (женского пола — паб, руш, вах ва мсб.)  — 3. Вучиз ятIани, санани абурун тIварар кьунвач. Гьар са хизандин членар, эркекрин тIварар (гъвечIи-чIехи талгьана) къалуруналди ва эхирдай дишегьли синиф гьакI рекъемралди къалурнава.

Виридалайни эхирдай икI кхьенва:  гьа са хизандиз талукь яз и сиягь туькIуь­рай-бур: старшинадин куьмекчи Шигьимердан Ибрагьим огълы (ХпитIрин жемятди хкянавай кас яз), Гьейдар Шейда-огълы, судья Эльдар Абдулла-огълы, Али огълы ва  Къази мола Меликогълы савзи.

Куьре округдин начальникдин къул (адай кьил акъатзавач) ала.

…Йисар къвез алатзавай. Виринра хьиз, ХпитIрин жемятдини техилар цазвай, векьер язавай, алакьдайвал, чпин кьил хуьзвай. Хуьре мел-мехъер жезвай, цIийи хизанар арадал къвезвай.

1914-йис. Ихтибарлу чешмейри ша­гьид­вал ийизвайвал, Кьиблепатан Дагъус­танда залзала хьана. Вучиз ятIани, а вахтунда чилер зурзуникди зиянар хьайиди ан­жах ХпитIринни Уллу-Гьетегърин хуьрер я (архивдин документра гьакI кхьенва).

ХпитIрин жемят цIийи бине кутуниз, алай чкадилай масанал финиз мажбур хьана. Куьгьне хуьруьвай 1,5-2 километрдин яргъа кьуд пад тамарини кIамари кьунвай дуьзен ва  мублагь чкадал цIийи хуьр кутаз башламишна. Агъсакъалри рикIел хкизвайвал, савадсуз, дар девирар тиртIани, цIийи хуьр кутазвай чкадал архитекторар атана, ам пландин бинедаллаз эцигунин проектар туькIуьрна. Пачагьдин гьукуматди гьар са хизандиз 200-300 манат (им а девирда еке пул тир) ссуда (бурж) чара авун кьетIна. Малум тир делилралди, ссудани а вахтунда варлубуру­ къачуна, кесибри, вахкуз алакь тавунихъай кичIела, бурж пулуникай отказналдай.

Девлет авай чкадиз къведа лугьудайвал, са 3-5 йисалай а пулар къачурбурун бахтуни гъана: 1917-йисуз ЧIехи Октябрдин революция гъалиб хьунихъ галаз ала­къалу яз ссудаяр кьачурбуруз гьалал хьа­на, мад кесибар кана. Амма са  кар ашкара я, мублагь чIурарин, тамарин, кIа-маринни булахрин юкьва — дуьзен чIурал (анлай къунши хуьрер, гьатта Алидхуьр капан юкьвал алайбур хьиз аквадай) цIийи хуьр арадал атана.

Гила хуьр, эцигнавай тегьердиз  килигин. 4 куьче (къенин девирда хьиз) агъадай виниз) 2 куьчени — абуруз къарши яз пландин къайдада участокарни галаз саки са къайдада эцигнавай кьве мертебадин кIвалер,  хуьруьн кьилихъ ва гьакI кIанихъ гьамга хьтин къайи яд акъатзавай булахар, юкьни-юкьвал ял ядай багъни галай клубдин дарамат. Хуьруьвай са 500-700 метрдин къакъатна — сифтегьан школа…

Кагановичан тIварунихъ галай колхоз кIвенкIвечи мейишатрикай сад тир. Виринра каш авай Ватандин ЧIехи  дяведин йисара кьиле сад лагьай сефер яз эвер гайи СССР-дин Верховный  Советдин депутат Велихан Шайдаев авай майишатдин членриз дарвал акунач. Абурув зегьметдин йи­къарай якни, чIем, ниси ва техил агакьзавай.

Ватан душмандикай хуьз финихъай кьил къакъудай касни хьанач. Гзафбуру женгерин цIаяра чанар гана. Хтай тIимил­буру чкIанвай майишат гуьнгуьна хтуна. Гьелбетда, хуьруьн тарих газетдин са ­ма­къалада къалуриз хьун мумкин туш (ХпитI­­рин ва гьакI Эминхуьруьк акатзавай муькуь вири ругуд хуьруьн тарихдиз, абурун баркаллу крариз), тIвар-ван авай инсанриз талукь яз ктаб акъуддай мумкинвал, белки, мукьвара жен), амма куьрелди лугьун тавунани жедач.

1949-йис. Клубдин заведующий, тежрибалу культработник рагьметлу Сиид Сеидован устадвал себеб яз хуьре вирибурун кIвалера репродукторар (хсуси радиостанция кардик кутунвай) рахана.

Гуьзел тIебиатдин, мублагь чилел дев­летлу, бегьерлу  тамар, чарчар булахар авай и хуьруьхъ мад завал галукьна: 1966-йисузни чилер зурзуникди “курвилер” хьана. За и гаф кьасухдай кавычкайра твазва, гьикI хьи, а чIавуз гьич са затI­­ни садан кIвализни хьанвайди тушир. Ан­жах  бязи политикри, аранда вири жуьредин къулайвилер авай яшайишдин кIва-лерин куьлегар вугуда лугьуз, а гуьзел чкай­ра секиндиз яшайиш тухузвай дагъвияр вара-зара авуна.

Гьайиф хьи, лугьудайвал, шишинин ни­дал фейибур ламариз тагъма язавай чкадал аватна. Залзаладилай гуьгъуьниз (1966-й) дуьзендиз куьчарай дагъвиярни гьакI хьана.

Дугъри я, цIийи чилел цIийи хуьр, шегьредин патав гвай шегьердиз ухшар  Эминхуьр арадал атанва. Куьчейра къир цанва, кIвалерани — тIебии газ ава. ЯтIани, агъсакъалриз  ахварайни хайи хуьр  аквазва.

И цIарарин автордин кIвачеризни куьгьне хуьре цацар акьахайди я, гьадани дагълух хуьре тIебиатдин няметрикай, Хан илифай булахдикай (хуьруьвай са ки­ло­метрдин яргъа кIамун патав цIару серинрик квай а булах гилани ял ядай гуьзел­ чкайрикай сад я) лезет хкудна. Къе меркезда — вири жуьредин къулайвилер авай шегьерда — яшамиш жезватIани, рикI алай пешедал машгъул ятIани рикIи хайи ерийрихъ, багъри чкайрихъ ялварзава, ял­зава…

Нурдин Рашидов