Дегь заманрилай инихъ мецин эсерар теснифзавай лезги халкьдихъ халисан жавагьирар тир махар гзаф ава. Чпин дерин мана-метлебдалди абуру чи къелемэгьлийрин фикир желбнай ва гьавиляй эдебиятдин махарни арадиз атанай. Кьилди аялар патал кхьенвай махарикай лагьайтIа, эвелни-эвел Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран “Балашан зиянкар кац” ва ада Къияс Межидовахъ галаз санал кхьей “Акьуллу цегвни ахмакь пепе”махар, Абдул Ражабован “Къаних вил”, Межид Гьажиеван “Гъалиб хьайи кфил” ва са бязи маса эсерар рикIел хкведа. Гьайиф хьи, чахъ аялар патал кхьенвай ихьтин эдебиятдин махар гзаф авач. ЯтIани чи гъилиз цIийи махар татанани туш.
Мисал яз, чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимовади аялар патал кхьена чапдай акъудай “Рагъ хъуьрезва” (2006) ва “Леян мани” (2016) ктабра гьатнавай махар къалуриз жеда. ЧIехи тиражралди чапнатIани, исятдани а ктабрин игьтияж ава. Гьа и игьтияждин гъавурда авай чи жегьил къелемэгьли Азизрин Севдади, шумуд йисар я, “Самур” газетдин чинриз аялар патал кхьенвай махар акъудиз. Адан махар кIелдайбуру хъсандиз кьабулзава ва абуру редакциядиз разивалдай чарар ракъурзава.
И йикъара жегьил зариди “Фири яру шив” тIвар гана акъуднавай вичин махарин сад лагьай ктабдалди гъвечIи кIелдайбур лугьуз тежер кьван шадарна.
Сад лагьай ктабда автордин агалкьунар квекай ибарат я? Малум тирвал, сикI чи халкьди амалдар гьайван яз гьисабда, махарани ам гьа икI дуьшуьш жеда. И адет Азизрин Севдадини вичин бязи махара хвенва. Месела, “Руфун жувалай агъуз я” махунин кьилин игит тир сикI гзаф амалдар, фагьум авай, жанавурдал гъалиб жезвай гьайван я. Амма “Хъсанвилихъ ялун” махуна лагьайтIа, автор амалдар гьайвандиз маса вилерай килигзава, хъсан къилихрин, регьимлу сикIрен къамат яратмишзава. Вичин бубайрин пис амалрикай регъуь хьана, хъсанвилерихъ ялиз алахъзавай сикIре нуькIрен шарагриз, къуьрен шапIайриз, севрен балайриз куьмек гузва. Ингье ада жанавурдиз, севрез ва маса гьайванриз вич виликан сикI туширди, хъсанвилихъ дегиш хьанвайди къалурзаватIани, садни адан чIалахъ жезвач. СикIрен “Вучиз садни заз хъсанвал ийиз кIанзавайдан чIалахъ жезвач?” суалдиз типIре ихьтин жаваб гузва: “Ви тIвар фадлай амалдар хьиз акъатнава. Гила гьикьван алахъайтIани, вавай а тIвар алудиз жедач”. Махуни “Писвилихъ тIвар акъатунилай чан акъатун хъсан я” — бубайрин мисалдал, анжах хъсан крарихъ яла лагьай идеядал гъизва.
“Дуствилин аламат” махуна ихтилат сикIрен шарагдинни къуьрен шапIадин дуствиликай физва. Абур кIеви дустар хьуниз килиг тавуна, шапIадин дидени сикIрен шарагдин буба и чирхчирвилиз акси я. Абуру ихьтин дуствал мумкин туш лугьузва. Амма шапIадини шарагди масакIа фагьумзава ва абуруз виш йисарин душманвал арадай акъудиз кIанзава. Эхирни таму цIай кьурла сикIрен шарагди къуьрен хизан кьиникьикай къутармишзава. Гьа идалди автордиз цIийи несилри цIийикIа фагьумзавайди, абурухъ гьар жуьредин душманвилер арадай акъудна, ислягьвилелди яшамиш хьунин ният авайди къалуриз кIанзава. Ам куьгьне алакъайриз маса виляй килигзава ва чи эдебиятдин махариз цIийивал гъизва.
Авторди дуст авачирдини тек тар са гафар я, дустар пара хьун девлет я, дуст далудихъ галай дагъ я лугьузва. И идеяяр гзаф махара теблигъзава. “Санал тIуьр фу” махуна дуствили пачагьдин хва кесибрин аялрив агудзава, дустари ам хъсанвилихъ дегишарзава. “Ширин мез” махуна атIугъай, мез туькьуьл гада дуствилин куьмекдалди умун къилихрин кьегьалдиз элкъвезва. Гьа икI, дуствал суьгьуьрдин махарани гьар жуьредин четинвилерални душманвилерал гъалиб жезва. “Фири яру шив” махуна викIегь гададини шивци анжах дуствилин куьмекдалди нефс къати тахай дидедал гъалибвал къачузва.
Ктабда гьатнавай яшайишдин махарни гзаф марагълубур я. Санлай къачурла и махари акьул бахтлувилин лишан я, акьуллуди женгина гьамиша гъалиб жеда, зегьмет чIугурла, кьисметни жагъида, хъсан крар ийиз садрани геж туш, ни чарадаз писвал авуртIа, адав жаза агакь хъийида хьтин мана-метлебдал гъизва.
Севдадин махар цIийи жуьрединбур я лугьуз жеда. Абур чпиз хас чIалал теснифнава. Рангар ядай гафарикай, гекъигунрикай ва чIалан маса такьатрикай хъсандиз менфят къачунва…
Муьзеффер Меликмамедов
