ЧIехи арифдар СтIал Сулейман вич асилдай халисан лежбер ва фяле хьуниз килигна­, адан яратмишунрани зегьметдин ва зегьметчидин темади кьилин чка кьазва. Гьа сиф­те­гьан шииррайни и кар хъсандиз кьатIу­з жезва.

Мягькем кьуна вуна и тар,

Тамам ян бес амай шартIар?

Саймиш тийиз чи жемятар,

ХупI къенида ви чан, билбил…

( “Билбил” шиирдай )

Шаирди, “жемятар саймиш” тийиз, вичин тар мягькем кьунвай билбилдал гьалчзавай паркутрин гъавурда чун  акьазва: жемятрин гьал-агьвал четин я, абурухъ къайгъуяр гзаф ава, зегьмет — гуж ала виридал. Къайгъусузриз — манияр?..

И тема маса эсеррани давам жезва:

Уьмуьраллагь зи яшинда

Заз гьич тахьай ван хьана хьи.

ЦIи Куьредиз хупI гишинда,

И кар заз такIан хьана хьи.

( “ГьажикIа” шиирдай )

Зегьметчи халкь каша хьуникай са къайгъуни авачир савдагардиз шаирди бегьем ягъун кьазва:

Вич ктIайд яз, гунуг масан,

Рекьиз къаст ян вид зи хизан?

Векьелар Малла Рамазан,

Им батIул дуван хьана хьи…

( Гьа-гьа шиирдай )

Бес ихьтин гьаларай кесиб синифар  акъу­дай Октябрдин инкъилаб, цIийи гьукумат ша­ирди тебрикдачирни!

Эй юлдашар, и азадвал —

Ажайиб ам гьат хьана чаз.

Кесибарин рикIиз шадвал

Хьана, лап регьят хьана чаз…

 

Гьар са юлдаш — диши, эркек —

Асланар хьиз хьана зирек.

Ленин юлдаш, — пара куьмек,

Еке тир къуват хьана чаз…

( “Азадвал” шиирдай )

Хуьрера цIийи тешкилатар — колхозар, сов­хозар арадал гъун, садрани такур жуьредин карханаяр, рекьер, муькъвер, мектебарни клубар эцигун — ибур вири шаирди, кесибриз ачух хьайи кьетIен бахтар яз,  генани дериндай ва авазлудаказ тебрикна. И жигьетдай “Фяле”  ши­ир чи вири лезги литературада тешпигь ава­чирди я.

Гьукуматдин эвелимжи

Кьве вилинни экв я фяле.

И азадвал къачур вичи

Властдин дирек я фяле…

 

Къваздач хурук четин, залан,

Дагъларайни чIугваз план,

Инсанарин юкьва аслан, —

Гьадалайни зирек я фяле…

Ингье Кьасумхуьруьн цIийи муьгъ шаирди гьикI  тебрикзаватIа:

ЦIерид тагъ, цIемуьжуьд стун, —

ИкI мягькем сад-садав гутун!

Тамам Баку, Тифлис, Батум

Жез туш барабар и муькъуьн.

 

Хейбар къеледлайни кIеви

Туш лагьайтIа, табда сиви.

Истамбулда Ая — Суфи,

Белки, жен ухшар  и муькъуьн…

( Ая-Суфи — Туьркияда гзаф гуьрчегдиз эцигнавай куьгьне имарат — мискIин ).

Шаирдин къелем-мез цIийи девирди акьван дилавардиз рахурна хьи, зегьметчийриз ада тамам дастанар теснифна.

Саки вири эсерра чилел берекат гьасилуниз, кагьулвилиз, гьиллейриз рехъ тагуниз эвер гуз хьана. Ингье са куьруь вахтунда (1920-1934- йисар) арадал гъайи кьван шиирар — эвер гунар ва манияр: “Чи власть”, “Квез вуч ярашугъ я?”, “Кьулан СтIалрин гамарин артелдиз”, “Куьре райондиз”, “Кесибриз”, “Агъа СтIалрин колхоз”, “Колхоздик какахь тавуна амай  юлдашриз”, “Лежбер”, “Гатфар цан”, “Гатфар тумариз”, “Ужуз кьамир вуна колхоз”, “Эй юлдаш, вун жемир авам”, “Гвен гуьзвай колхозчийриз”, “Гилан жегьил рушариз”, “Мягькем яхъ Ленинан рехъ”, мад ва мад эсерар. Зегьметдин тема шаирди вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъалди давамарна, иллаки папаринни сусарин баркаллу зегьмет рикIивай тебрикна. И карни чаз “Колхозчи паб Инжиханаз”, “Гвен гуьзвай рушариз”, маса  эсеррайни ачухдиз аквазва.

СтIал Сулеймана колхозчи паб Инжиханахъ элкъвена лагьанвай шиир чин тийидай кас бажагьат ава. Шаирди хуьре сифте яз кол­хоз тешкилун тебрик авунихъ галаз сад хьиз, цIийи уьмуьрдин артуханвал, гьакъикъи инсанпересвал, колхоз “кесибдин мукьва мирес” тирди къалурзава. Колхозда кIвалах­завай  инсанрин гьевеслувални гзаф чIехиди я. Инал шаирдиз кутугай гафарни жагъанва:

Гьар патахъ аладриз самар,

Лап ахъа яз къачуз камар,

Адан мукалдин а гьунар —

Заз адан гьайбат акуна…

Ихьтин гуьзел чIалар гьикI  арадал атана? Инжихан гьакьван къуватлу тирни? Ам хуьре авай анжах тек са зарбачи тирни?

И суалриз жавабар чаз,  Агъа СтIалдал фейила (1989-йис),  вичин яшар  99 йис хьанвай Шихмурадова Перидивай жагъанай. Хуьруьн  агъсакъалрини тестикьар хъувурвал, ам Сулеймана вичин чIалар бахшнавай колхозчи­ паб Инжиханан хва Шихмурадов Къазимегьамедан свас тир. 1935-йисуз Сулеймана “Колхозчи паб Инжиханаз” шиир теснифайла, Пери 5 аялдин диде тир, Шихмурад, Абидин, Къаяханум, Шамсудин, Замрудин тIва­рар алай аялар авай. Инжиханан итим кечмиш хьанвай. Еке хизандин  аявал авун акьван регьят тушир.

Сифте колхоз арадал атанвай вахт яз, кесиб колхозчийрик, виликдай кIвале тухдалди фу тахьайбурук, гила еке никIерин, мулкарин сагьибар чеб хьанва лугьуз, фу гьасилиз, еке, ашкъи квай.

Сулейманни, гзаф каш, кесибвал, юхсулвал акур кас яз, колхоздин цIийи уьмуьрдал иллаки  ашукь тир. ИкI, са нисин береда, рикIел хканай Пери бадеди, ам,  гъилел аялни алаз, гвен гуьзвай къаридиз фу гваз никIел фен­­вай. Инжихана, Сулейманан яран вахар тир Милейсатни Шагьпери галаз, “Ра­тIар мезреда” гвен гуьзвай. Сулейман и чIавуз гьа патав гвай Мегьамедан багъда авай. Мегьамед Инжиханан стха тир. Вичин багъ гила ада колхоздив вахканвай.

Гъиле авай асадин кIвен­кIвел хъсан хьанвай са ични эцигна, мукъаятдиз ам цава кьуна, пагьливан симинилай фидай хьиз, Сулейман гвен гуьзвай папариз мукьва хьана, салам гана, “къуватлу!” лагьана. Яшлу паб тирвиляй, Сулеймана ич Инжиханаз гана ва адан тарифни авуна:

Вегьез чилел яргъи чикьер,

Гьар патахъ акъудиз рекьер,

Алахьиз вичелай гьекьер,

Заз адан зегьмет акуна…

И чIавуз патав гвай иранвахариз — Милейсатазни Шагьперидиз хъел атана. Абуру лагьана: “Гвен гуьзвай жегьилар — чун такуна, ваз кьуьзуь Инжихан гьикI акуна?”

Сулеймана тади гьалда абурун тарифни хъувунай:

Сулейманаз акур ахвар:

Мукалдин тумуниз пIагьар

Гьазур я гуз, из дамахар,

Ударник зи яран вахар —

Милейсат, Шагьпери сагърай!..

Пери бадеди рикIел хкайвал, шаирди а чIавуз гвен гуьзвай папариз мад гзаф тарифдин чIалар лагьанай, вирибур галай-галайвал рикIел аламачир…

Мердали Жалилов