“Цан цайидаз — цуру нек, тIумбулбегаз — фириди” — мисал чи халкьдин камалди мус арадал гъа-натIа заз чидач. Амма вири девирра ада, гьа къе лагьайда хьиз, хцидаказ ванзава, мефтIеривни кIвалахиз тазва.
Зегьметчи инсандин алахъунар чи къенин аямда, вичиз хабар авазни, авачизни, бадгьавая квахьунин, ийизвай харжийрилай къачузвай къазанжияр тIимил тирдан гьакъиндай кхьинар, рахунар, теклифар майданда аваз гзаф йисар я.
Бязи политикар, экономистар Советрин девирдин “застойдикай” (юзан тийиз, алайвал акъвазун) рахазва. Гилан девирдин вири нукьсанар гьанай агакьайбур хьиз къалуриз алахъзава. Амма…
Экономикадин вири хилер дибдай дарбадагъна, заводар, фабрикаяр, карханаяр, вири майишатарни, бубадин мал хьиз, чпи чпиз тулкI авурбур и девирдин кьисметар «гьялзавайбуруз» элкъвенва. Экономикадин къанунар чпиз кIанивал муьтIуьгъариз кIанзава. Муьфте гъиле гьатай араба чархар хкатдалди гьалзава. Амма… Экономика илим тирди фикирдизни гъизвач. Вуж я экономикада кар алай кас, къуват? Предприниматель — карчи яни? Пул гвай банкир яни? Базар гвай бизнесчи?..
Перни каца гвай лежбер яни? Литни чумахъ гвай чубан яни? Мишерни секатор гвай багъманчи яни? Хвал акъашзавай саларбан яни?..
Ибурун кьадар садлагьана вучиз тIимил хьанатIа? Абуру вуч гьасилзаматIа? Гьасилай техилни як, емишни майва, некни сар, келемни картуф гьиниззаватIа? Жезвани абурухъ, чебни хвена, тухвана базардани маса гудайди?..
Чкадал вуч гьялзава?.. Шумуд касдиз чкадал, йисан кьиляй-кьилиз кIвалахна, зегьметдиз килигай къазанжи къачудай мумкинвал ава?..
Суалрин тум-кьил авач. Жавабарни жагъизвач. Амма уьмуьрди, чи игьтияжри а суалриз жавабар гун истемишзава. Жавабар гуз алакь тавуртIа, чун неинки алай чкадал гьакI аламукьда, кьулу-кьулухъди фин анихъ амукьрай, гьакIни яд тагай багъ, сал хьиз, кьурада. Гарари чухвай самун тая хьиз, цIрада. Чахъ вуч авайди тиртIа, вуч кIанзавайди ятIа, бажагьат чир жез амукьда. Гьа ихьтин гьалари агъавал авуникди социализмдин вахтунда цуьк акъудай чи я хуьрер, я майишатар, я инсанрин алакъаярни амач. Са бязи шегьерарни амукьдай хьиз туш.
Дагъустандин чилел цIийи хсусиятчийри эхцигай цIийи са ГЭС аватIа чидач. Амма энергиядин игьтияжар къвердавай гзаф я. ГъвечIи ГЭС-ар чи вацIарал эцигуникай рахаз, 20-40 йисар алатзава. Хиялар — крариз?.. Рехъ гузвач чIехи мал кьунвайбуру гъвечIибуруз. Чпин девлет кьезил жез кичIезва… Энергиядин (экв, газ, нафт, цIивин) къиметар са къатда хкажзава. Трактор гвайди нафт гвайда “незва”…
Чилер баябан яз амукьзава… Сад-кьве карчи — фермер лугьудайди, пер къачуна, кардив эгечIайвалди, тIурар гваз къвезвай тIалабчийрин тум-кьил жезвач. Гьа и чIавуз чи “депутатар” лугьудайбуру чилер “кирида вугуникай”, “хуьникай”, “менфятлувилелди кардик кутуникай”, “хсусиятчияр тайинаруникай” мад ва мад кьабул тийизвай жуьредин къанунни къайда авач. Гьакъикъатда зегьметчи хсусиятдивай къакъуднава. Адахъ амайди вичин къабарламиш хьанвай кьве гъил, катиз-калтугдай кьван бизарнавай кьве кIвач я. Тарихдиз ихьтин “реформаяр” тIимил акунач. Революциядалди, граждан дяведалди куьтягь хьанай. Гила мадни?..
Акьулдивай кьабулиз тежедай кьван суалар, месэлаяр кIватI хьанва. ГьикI гьялда абур? Ни, гьикI алудда? “Застойдин” девирдай экъечIайбуру къени ишлемишзамайбур гьа девирдин къуватар, тадаракар, шартIар я эхир! Гила, затIни гьасил тавуна, чил, яд, газ, нафт, экв, руда, кIарасар, гьава маса гана, кьил хуьз жедайди, гьам хъсан тегьер тирди субутариз алахънавай политикарни, экономистарни, менеджерарни, финансистарни, алверчиярни гьикьван хьанва! Рекъемар гьар юкъуз дегиш жезва. Инсанрин гьал-агьвал 2% хъсан хьайивалди, вири каналрай, йиф-югъ талгьана, а кар раижзава. 100 манат пул тир, кьвед артух хъхьана!?.. Са шешел гъуьр 2-3 йис вилик 500 манатдай гузвайтIа, гила 1100 манатдай хьанвайдакай рахазвач. Лап усал келемрин усал къимет кило 40 манатдай?..
Вичи цана, чIехи авуна, базардиз гъайи кас тиртIа, къайгъу авачир. Шумуд лагьай “иесидивай” — арачидивай ада маса къахчурди ятIа?..
Дагъустандин ГЭС-ри гьасилзавай энергия чна Москвада ва я Санкт-Петербургда авай, газни нафт генани яргъа — Ханты-Мансийскда авай “сагьибдивай” маса къачузва кьван! Чи туьквенра маса гузвай чехирни кваз Италиядай, Франциядай гъайи материалрикай хкудзава?..
ИкI ужуз я лугьузва чи “карчийри”. Низ?..
Икьван веревирдер, суалар за чарчел гъидачир. И мукьвара (гъилевай йисан 20-март) республикадин Кьил В.Васильева Халкьдин Собранидиз раижнавай Чар кIелайла, акуна хьи, и суалрал чIехи регьберри, общественностди, депутатри, кьили кIвалахзавай гьар сада фикир желбзава.
Уьлкведин Президентдин саки вири Чарара и ва ихьтин маса суалар мадни пара я. Теклифарни — гьакьван, умударни гзаф кутазва. Зунни гьакI я.
Ингье республикадин Кьилин Чарчяй кIелзава: “Муниципальный чиновникрин кIвалахдин хийирлувилиз къимет гудайла, кьилин критерийрикай (уьлчмейрикай) сад ам жен хьи, сифтени-сифте абур кьилевай муниципалитетра карчивилел машгъулбурун кьадар, гьасилзавай шей оборотда (базарра) хьун, идан нетижада кIвалахдин чкаяр ва бюджетдиз къвезвай налогрин кьадарар гьикьван вилик фенватIа, (артух хьанватIа) фикирда кьан…”
Ихьтин нетижайрив агакьун патал карчивилел машгъулбуруз экуь ва михьи конкуренциядин шартIар, рекьер артухарин. Им муниципалитетрин руководителрин хиве авай асул везифа тирди къейднава генани Чарче…
Гуя акI я хьи, вири муниципалитетра (шегьерра, поселокра, районра, хуьрера) и Чарчикай кар алай ксари ибрет къачуда, чпин везифаяр аннамишна, цан цазвайдаз вири шартIар яратмишда, рекьер ачухда, кьезил кредитар вугуда, пучвилериз рехъ гудач, къазанжияр къачуда. Сифте нубатда, зегьметчидив — цан цазвайдав жафадиз килигай сафа агакьда.
ИкI жеда жал? — суал къвезва гьасятда. Мад гьа са суалар тикрар жезва: — Хсусиятчи вуж я? Чил нинди я? Техника нив гва? Базар нинди я? Газ, нафт, экв нив гва? Ракьун рехъ, гьуьлуьн порт нинди я? Вагонар, гимияр, машинар нинбур я?..Вири сад-садаз къарши акъвазнавай чкада хийирар низ жеда? ВикIегьди вуж я? Гьахъди, батIулди вуж я?..
Экономикадин бинеяр чаз чидайбур яз амани? Монополистри амайбур вири кIудзава. Месела, банкари чпин ставкаяр (кьилдин налогар, харжар) чпиз кIанивал вегьезвай хьиз… Базарганди вичин саягъда базарда чка вугузвайди хьиз… Завод гвайда чкадин хаммалдал вичин къиметар эцигзавайди хьиз… Вагьши базардивай пландик кутазвай алакъаяр арадал гъиз жедатIа?..
Зун экономист туш. ЯтIани аквазвай крари, гьалари шаклувилер пара арадал гъизва. Амма умударни атIузвач. Вагьшивал алуддай рекьерни, белки, кардик акатин. Экономика илим тирди, ам алдатмишиз тежерди рикIел къвен…
Мердали Жалилов
