Лезги чIал хуьнин, ам акьалтзавай несилрив битавдиз агакьарунин гьакъиндай гзаф кхьизватIани, къенин юкъузни гьуьжет алай месэлаяр ама.

Месела, 2018-йисан 18-октябрдиз “Лезги газетда” М.Куьревидин “Ирандай тир дидединни яран дидедин арада”, 2018-йисан 24-январдиз муаллим А.Ашурагъаеван “Папан дидедикай мад сеферда” макъалаяр чапнай. Газетрани журналра гагь “ярандиде”, гагь “ирандиде” гафар гьалтзава. Кьве жуьреда кхьена гьалтзавай гафар мад ава. Гьелбетда, ам газетрани журналра кIвалах­завай къуллугъчийрин тахсир туш. И барадай заз жуван веревирдерни ийиз кIанзава.

Сад лагьайди, чIалан месэлайрив, ил­лаки кхьинрив, мукъаятвилелди эгечI­­­на кIанда. А карни чи  гъилера фадлай гьатнавай орфографиядин ва маса словаррикай менфят къачурла, абурал амал авурла, арадал къведа. Дугъри я, словарар кьит хьанва, абур ахкъудун лазим я. Гьелбетда, — авай гъалатIрикай михьна.

Кьвед лагьайди, газетда датIана гьа са гафарал (месела, ярандиде, яран­буба, ирандиде, иранбуба, дидед чIал ва я дидедин чIал ва мсб.) чун элкъвез хьайитIа, чIалан илим ва чIал вични бажагьат виликди фида. Орфографиядин словарь къанун хьун лазим я чи кхьинриз. Государстводин дережада кьабулнавай къанун.

Амма рахунра чи вири нугъатрин гафар яшамиш жезва. Инлай кьулухъни абуру чпин уьмуьр давамарда. Кьурагьа “ирандиде”, Ахцегьа “къайинене” Миграгъа “ярандиде” ва икI мадни лугьу­да. Им тажуб жедай кар туш, чIаларин тIе­биат я. Литературадин норма лагьай­тIа, вирибуруз сад жеда. Пара вахтара синонимар — гьа сад хьтин манадин гафар яз, нугъатдинбур активный чIала гьатун мумкин я.  Инал гъанвай гафарни чи чIалан синонимар я. ЧIалан алем девлетлу ийизвайбур.

Пуд лагьайди, лезги чIалай маса чIа­ла­рай атанвай гафар акъудин лугьузвайбуруз чир хьун лазим я: дуьньядал маса чIаларай атанвай гафар кьабул тавунвай са чIални алайди туш. Чи чIал­ни­ гьакI я. ЧIалари чпи чеб “иливарзава”­, рахаз, кхьиз регьят жедайвал ийизва.

Месела, урус чIалай чна къачунвай гафар — печь, кирпич, стакан, патронташ, подряд (семейный) рахунра, гьатта кхьинрани пич, керпич, истикан, патрумдаш, пудрат, чIалан къайдайрив кьадайвал дегишарна, ишлемишзава. Стакан гафунин вилик  и гьарф арадиз атунин себеб вуч ятIа лугьун четин я.

Заз чиз, чи чIалаз ачух, сеслу гьижа­яр артух хас я. Чи чIал, мани хьиз, авахьзава. Гьавиляй стакандикай истикан, Сулейманакай Ислеман, Скандаракай Искендар ва масабур жезва.

Алай вахтунда атанвай кьван цIийи гафар чав урус чIалан куьмекдалди чIа­ларай агакьнава: “ваучер”, “приватизация”, “рэкет” ва мсб. Ибурукай лезги га­фар жедалди, мумкин я, тарихда мад са “перестройка” (имни чи гаф туш) хьун…

И цIарарин авторди 2010-йисан 10-августдиз “Лезги газетдиз” акъатай “Са фикирдал къвен” макъалада “яран” гафуникай кхьенай: “Чахъ сивин яратмишунар лезги халкь арадиз атайдалай инихъ авайди я. “Яр” гаф квачир манияр тек-бир гьалтзава. “Яран” гафунал ударение кьвед лагьай слогдал аватзава. Ударение аватзавай — ран-дин вилик квай  я гьарф ачухдиз акъат тавуниз килигна, ам “И” гьарфуниз ухшар хьана акъатзава”. Ингье гафарин шикил дегиш хьунин са себеб — ударение аватун…

Эгер чна илимдин рекье лап лугьуз тежедай зегьметар чIугунвай алимрин-лингвистрин — М.Гьажиеван, А.Гуьлмегьа­медован, Б.Талибован гафарганра ганвай ибараяр, таржумаяр, баянар фикирда такьуртIа, дуьзвал садрани арадал къведач. Са рехъ, са улам хуьн чна вирида!..

Мевлидин Исмаилов, педагогикадин ветеран