Махачкъала шегьер… Каспий гьуьлуьн къерехдал алай гегьенш, яргъи гуьзел багъ… Адан юкьвалай  Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан зурба тимтал-гуьмбет, чин кьибледихъ элкъуьрна, такабурлудаказ хкаж хьанва. И багъдал ва инлай Тарки дагъдихъ фенвай куьчедал шаир кечмиш хьайи 1937-йисуз  шегьердин советди  С.Сулейманан тIвар эцигна.

СтIал Сулейманан багъ фадлай ша­ирдин сурал мугьманар къвез-хъфиз­вай, шегьерэгьлийри ял язавай, аялри тIебиатдикай лезет хкудзавай, эвленмиш  жезвай жегьилри шикилар язавай, мукьвал-мукьвал зуьрне-далдамдин ван ацалтзавай, шад меж­­­­ли­сар тешкилзавай мескендиз эл­къвенва.

Зун 1964-йисалай, жува кIва­лах­завай Педагогикадин институт мукьвал алаз хьун себеб яз, Сулейманан багъдиз гьар юкъуз, иллаки пакамахъ, акъатзава. Пуд-кьуд метрдин кьакьанвал авай, махъ рангунин чахмахдин элкъвей памятникдиз, чан алай инсандиз хьиз (адан кIаник шаирдин сур ква эхир), килигна, “Пакаман хийирар, Сулейман буба!” салам гана,  жуван рехъди физва.

2019-йисан январдин рагъ авай са пакамахъ (цIинин кьуьд Махачкъалада жив  такъвана акъатзава) зун нубатдин сеферда Сулейманан багъдиз атана. Са легьзеда акъваз хьана, шаирдиз салам гана… Заз вичин кьакьандай кьилел хъицикьдин бармак алай, къуьнерихъ кIурт галай, спелар, куьруь чуру квай, къуьнерал датIа­на лифер ацукь­завай къужа дикъетдивди килигзава. Зун адахъ галаз­, жув адаз фадлай чизвай инсан хьиз, хиялдай рахаз (зи ри­кIе фадлай  адаз лугьудай  гафар кIватI хьанвай) эгечIна:

— Гьуьрметлу Сулейман буба, Вун чи, лезгийрин, Да­гъустандин халкьарин рикI алай шаир, чи миллетрин да­мах­ я. Чаз малум я: Советрин гьукуматди Ваз, Ви гевгьерар хьтин эсерриз  лайихлу къимет гана. 1934-йисуз Максим Горькийди  Ваз “ХХ асирдин Гомер” лагьайдалай гуьгъуьниз­ Вун вири Советрин уьлкведиз машгьур хьана. Ви эсерар гзаф газетризни журналриз акъатнай… Абур уьлкведин гзаф чIалариз элкъуьрнай… Ви эсерар мектеб­ра ва институра кIелзавай, абурукай илимдин макъалаяр, ктабар ва диссер­тацияр кхьизвай. Агъа СтIалдал Ви тIвар алай КIвал-музейни ачухна.

За архивдин документрай кIелна: Вуна, жуван кефияр­ чIур хьайила, рухвайриз эверна, Ваз аян тирвал, лагьана­, бес “зун кьейила, зи мейитдин патахъай регьберриз  маса фикир хьун мумкин я, абуруз манийвал гумир”. 21-ноябрдиз Вун кечмиш хьайила, Дагъустандин гьукумат­дин къарардалди Ви мейит Махачкъаладиз хкана, Верховный Со­ветдин залда эцигна, жемятдиз  рикI алай заридиз эхиримжи сеферда кихлигдай мумкинвал гана. Кучукун патал­ хкянавай чкадал шегьердин базар алай, ам комсомолри са йифен къене маса чкадал, урус килисадин патав, хутахна. Гьуьлуьн  къерехда цIийи багъ кутуна­: къеле­мар акIурна, инсанар къекъуьн патал рекьер туь­кIуьрна, анрал дезгеярни эцигна… 23-ноябрдиз, Сулейман­ буба, Вун жемятди, къуьнерал кьуна, оркестрди язавай  ясдин гьава япара аваз, гъана, цIийиз кутунвай багъда фаракъатна. Сурал ракьукай туькIуьрнавай, чинал иесидин тIвар ва ктабдин шикил алай гуьмбет эцигна.

Ви сурал гьар зулуз “ЭМ-ка” машинда аваз хайи хизанар­ къведай. Айна бадеди, “ибур зи рагьметлу къужадин­ рикI алай няметар тир” лугьуз, кIватI хьанвайбуруз натIу­­­­фаяр, гьалваяр, цикIенар, хъуьтуьл лавашар пайдай, “ви­­чиз­ рагь­мет хьуй,чи рухвайрилай садакьа хьуй” лу­гьудай­.

Заз, Сулейман буба, Ви буьруьнждин суьрет сифте 1956-йисан августдин вацра акунай. А чIавуз за, Ви багъда­ ацукьна, рикIе Ви тIвар алай муаллимрин институтдиз гьахьдай мурад аваз, экзаменар  гьазурзавай. А чIавуз Ви кIаник яру керпичрин кьуд пипIен тимтал квай. Чиле цуьк­вер цанвай ва кьуд пипIелай кьуд кул къелем акIурна­вай… Са юкъуз­ инал жуьреба-жуьре итимар кIватI хьана. Абурун кьиле рехи мекер алай пагьливан хьтин ху­дожник-скульптор, Ви хванахва Хасбулат Аскар-Сарыджа авай. Са арадилай пар чIугвадай машинар атана, абурай­ чахмах­дин еке къаябар авудна. УстIарри бензиндин мотор кутуна, япар денгдай ванер ацалтна, къванерикай элкъвей цIалцIам чархар авуна: керпичрин бине  чукIурна, шаирдин кIалуб чахмахдин кьакьан бинедал тимталдал эхцигна… Вун гуьзел тахтунал алаз цIи 63 йис тамам жезва.

Ваз гьукуматди еке гьуьрметар авун, кьейила, гуьзел чка гун, вижевай гуьмбет эцигун виридаз хуш туш кьван. Дуьньяда пехил, туькьуьл рикIерни, чIулав ниятарни, къу­ва­тарни, къанлу гьерекатарни ава кьван. Ихьтин са чIулав рикI авайда 1980-йисуз  Ви гуьмбет къуша тфенграй яна: тимталдин чапла къвалал алай  чIу­лав лекеяр гуьллейри авур “хирер” я.

Дуьньяда халкьдин хаинар гьамиша хьана, гилани ава, анжах 1990-йисарилай абурун кьадар  гзаф хьанва. Халкьдин душманри, тух тежедай нахайри, угърийри кьил хкажнава, чпин чIулав къастар кьилиз акъудзава. Нетижада СССР хьтин зурба гьукумат чукIурна, социализм тергна… 

Эхиримжи йисара чIулав къуватри халкьдиз чIехи зарарар гузва. Ме­села, Кьулан СтIалдал са куьруь вах­тунда халкьдиз лап герек авай, къиметлу 3 чIехи дарамат — халичайрин фабрика, юкьван мектеб ва культурадин кIвал, кьасухдай цIай яна, кана, михьиз тергна.

Са бегьемсузда, Сулейман буба, Ви музейдизни цIай яна… Имам Яралиев хьтин жумарт рухвайри са куьруь вахтунда чпин такьатралди Агъа СтIалдал музей патал цIийи дарамат эхцигна, исятда авайдалайни гуьзелдаказ чIагурнавай  музейди-тавханади гьар юкъуз  инсанар кьабулзава.

Ви чIалариз са бязи “критикри” тегьнеяр язава: Советрин властдин тарифзавай эсерар, къаних чиновникар, девлетлуяр, руьгь чIурубур русвагьзавай эсерар программайрикай ва хрестоматийрикай хкудун теклифзава. Ви “тапан коммунистарни”, лап турус коммунистарни диндихъ эл­къвенва, бязибур фекьиярни хьанва.

А.Агъаев, Гь.Гашаров, Р.Келбеханов, Ф.Нагъиев… хьтин алимри, зарийри ви эсеррин къиметлувал, метлеблувал, гуьзелвал субутарна, къалп фикиррин вилик пад кьуна.

Ви багъдал алай тIвар алудиз, маса тIварар гуз алахънавай  чIуру инсанарни пайда хьанва: республикадин газетра “Сулейманан багъдиз” “Родоприн багъ” лугьуз эгечI­най. Лезги зарияр и вагьшивилизни акси къарагъна: абуру гзаф мярекатрал авур чпин рахунра ва газетриз акъудай макъалайра “авамрин” рикIел шегьердин багъдал алай тIварцIин тарих  хкана.

Зарийри шегьердин советдивай Ви сурухъ жугъун акалун (суруз кIур тагудайвал), тимталдал “Ина шаир кучукнава” гафар кхьин са шумудра тIалабнай. Чиновникри хи­вени кьунай,  къарарни акъуднай, анжах ам кьилиз акъуднач… Пул “бес хьанач”…

Анжах… Ашукь Алихан кьиле авай ватанперес же­гьил­ри Ви сурухъ чпин такьатралди ракьун гуьзел чахчах акална: гила аниз садани кIур гузмач, цуькверни фарашдаказ экъечIзава.

Пакизат Рагьимханова кьиле авай  ватанперес  рухвай­ринни рушарин дестеди ви багъдин сивел чпин такьатрал­ди “СтIал Сулейманан багъ” кхьенвай ракьун дестек акIур­на: чIуру гафарин, тIварарин, ниятрин  рехъ михьиз агална­.

Алик Абдулгьамидов кьиле авай ватанперес  журнали­стри Дагъустандин гьукуматдин университетдал Ви тIвар эх­цигун истемишзава. (1957-йисуз Ви тIвар алай ин­ститут­дикай университет хьайила, адал В.И.Ленинан тIвар эциг­най;­ 1990-йисуз Ленин тахтунай аватайла, адан тIвар уни­верситетдилай ахлуднай, гилани университет тIвар алачиз, етим хьиз, ама)…

…Чи газетрини журналри (“Лезги газет”, “Самур”, “Кард”, “Дагъустандин дишегьли”, “Алам”, “Куьредин ярар” ва мсб.) Ваз гзаф фикир гузва: гьар йисуз Ви эсерар, Вакай­ макъалаяр, рикIел хкунар акъудзава.

Вакай, Ви эсеррикай, абурун чIалакай са шумуд макъала зани кхьена, абур Махачкъала, Грозный ва Тифлис шегьера жуьреба-жуьре кIватIалриз  акъатнава. Ви музейдизни са шумудра фена: 1960-йисуз — студент-практикант тирла, 1962-йисуз — жува тарс гузвай Цмуррин мектебдин аялар галаз… Гьа йисара Ви чIехи хва Мирзеюсуфни чир хьана: ам музейдин директор тир.

Ви гуьмбетдин вилик гьар йисан 18-майдиз Вун хайи югъ, гьуьрметлу шаир, шииратдин сувар хьиз, къейдзава: инал гзаф зарияр, алимар, къуллугъчияр, студентар… кIватI жезва; абуру Ви сурал цуьквер эцигзава, шикилар язава, важиблу месэлаяр веревирдзава, шиирар кIел­зава… Ви дуст ЦIадаса Гьамзатан хва Расул Гьамзатова  кутур къени адет давам жезва.

Вун, Сулейман буба, гьамиша чи рикIе, кьиле, виле ава. Вун, виликдай хьиз, чи руьгьдин дестек, несилриз чешне, милли дамах я. Шаирдин жавабдин паталай лифери  милайимдаказ къур-къурна, “Эхь, эхь” лагьана…

Гьаким Къурбан, филологиядин илимрин доктор, профессор