Лацу балкIан

Зи уьмуьрдин юлдашдин мукьва-кьили Хивда яшамиш жезвай. Ам кьакьан буйдин, ацIай якIарин,  гьамиша вичиз кутугай къайдадин партал алукI­дай агъайна итим тир.

Гьар зун акурвалди ада, гъуьрч акур лекьре хьиз, зал вегьедай ва зи тарифдай. “Язна хазина я гьа-а” тикрардай.

Са сеферда, зун райондиз фейила ам вичин тегьерда шаддиз зи патав атана, жузун-качузун авуна ва столовойдиз теклифна.

Адан вичин кIвал гьа майдандал, столовойдин патав гвай.

— Лап сагърай, заз аниз къведай ­ма­жал авач, чIехи гьакимрин патав фе­на кIанзава, — лагьана за. Ада зи гаф кьатI­на.­

— Вун  атун лазим туш, пул зав къала­.

— Зав хирде пулар гвач эхир?

— Хирде за ийида.

Чара тахьай зани жибинда авай цIудрин чарарикай адан гъиле туна.

ЦIуд манатдихъ а вахтара столовойра 4-5 касдивай тухдалди незни, хъвазни жедай.

Пул гъиле гьатай мукьвада, мух тIуьр балкIанди хьиз пурх яна, сифте пулуниз, ахпани зи пелез темен гана, сто­ловойдихъ еримишна.

РакIарилай хьиз заз лугьузва:

— Валлагь, язна, вун хазина я. Исятда зун лацу балкIандал акьахда!..

Лацу балкIан ада эрекьдин бутылкадиз лугьузвай…

“Чапла гъил галачир хинкIар”

Къуншидал алай Ичинрин хуьре чаз мукьва-кьилияр авай. Зун аял тир. Аниз чи хуьряй авайди са куьруь рехъ тир.

Мехъерин хабар гун патал са сеферда зун аниз финиз мажбур хьана.

Фейи чкада авайбур кьуьзуь къарини къужа тир. Абуру зун шаддиз кьабулна.

— Я къари, тади гьалда играми мугьмандиз чапла гъил галачир хинкIар ая, — лагьана а къужади.

Зун мягьтел хьана: “Яраб хин­кIар­дихъ гъилер жеда жал?” — лугьуз, хиял­рик акатна.

Вилик гъайи ичер, чуьхверар нез, са хейлин вахт алатна. Са арадилай, кIвачер кучудна, кIвалин чилик квай ру­хунал хъуьцуьганрал ацукьнавай чи вилик суфра экIяна. Инал винел къайгъанах  алай, бугъ алахьзавай хинкIар, хкай некни (къатух), сергни шурва, акадин фу гъана. Къужа заз килигна, хъуьрена:

— Ингье, чан хтул, им “чапла гъил галачир хинкIар” я. Верчерни якIар чахъ авач…

Афарар

Им чи хуьре фад хьайи кар я.

Гьар сада вичин кьил са жуьре акъуд­завай. Дагълух чкайра яшайишдин кIвалерин сад лагьай мертебайра — цурра малар, лапагар хуьзвай, кьвед лагьай мертебайра инсанар яшамиш жезвай. Вирибурун кIвалерихъ гьайванриз гун патал гьазурнавай векьер, самар, нагъвар хуьдай муьхцерни галай.

Закон — къанун авачиз, адалат квахьна, иесисуз хьанвай девирда, сада садалай кьисас вахчун патал зиянар гуз, муьхцериз цIаяр ядай, кудай.

Цналдал Къарчугъанрин тухумдиз а вахтара къунши хуьряй еке буй-бухах авай, гамишди хьиз кIвалахдай, гьакьван тIуьнни ийидай са дишегьли (свас) гъанвай.

А вахтара рухваяр бубайривай, стхаярни стхайривай чара хьунар авачир. Чара хьана кьилди яшамиш хьун лап четин тир. ГьакI хьайила, 10, 12, 15 кас — еке  хизанар са кIва­ле­ра, са къавук  яшамиш жезвай.

Къарчугъанрин еке хизанди нянихъ вирида тIуьн патал фад хьиз къурал алай са верчни тукIуна, къуьлуьн чIа­хар­ни экъуьрна, еке къажгъанда аш аву­на. Ашдик вечрен якни кутуна, тагъни эляна, са еке кIарасдин кукIва ацIай  афарар авуна, винелай калин гъерини алтадна, нянин хуьрек яз вири хизандин вилик эцигна.

И арада къецелай гьараюнрин ванер ва алафар авай муьхцяйни цIун ялавар акъатна. Хизан вири, гъв­ечIи-чIехи, цIай хкадариз экъечI­­на. КIвале текдиз амукьай цIийи суса цIикьвед касдиз гьазурнавай афарар вири тIуьна.

ЦIай хкадарна хтайбуру сусаз лугьуда: — Афарар вучиз вахчуна? Вун вучиз къецел экъечIнач? Мягьтел хьайи суса афарар амачирдакай ва вич и кIва­лиз гъайидалай инихъ къе тух хьайи­дакай лагьана. Хизандай гьарай акъат­на, кьуру фу тIуьна ксана.

Пакад юкъуз свас рахкурдайвал хьана. Гъуьлуь лазим пуд гаф лагьана, мукьва-кьилийриз хабарна. Гъенел еке яцар квай араба гъана. Арабадиз сусав гъидайла гвай месни яргъан, жижимни бажгъан, рухни гьалав яна, араба юзана. Гьадалай инихъ гзаф тIуьн квай инсандиз цналвийри Къарчугъанрин гамиш лугьузва.

Рамазан Велибегов

Ришветдин кIек

КIаркIарбубади хуьруьн мектебда 4-класс куьтягьна.КIелун давамариз ам къунши хуьруьз фена. Ина адаз кIелиз гзаф четин хьана. Му­аллим авачиз, хуьре урус са тарсни тахьанвай, чIал чин тийизвай гада садлагьана урус чIа­ла гьатна. Ам я муаллимди лагьай гафарин, я кIелай ктабрин эсиллагь гъа­вурда гьатзавачир. Къиметрилай туьгьметар гзаф жез, йис куьтягь хьана.

Математикадин инсафсуз муаллимди адаз кьведар эцигна, мад вад лагьай классда амукьдайвал хьана. Еке хажалат акатай гадади, кичIез-регъуьз, муаллимдивай хабар кьуна: “Йисан кьатIалай хтана, гьич сивни ачух тавур Гуьзелаз пудар эцигайла, заз вучиз кьведар эцигнава?”

“Адан бубади кIек тукIуна, зун илифарна. Вунани са кIек гъваш, ваз­ни пудар эхцигда”.

“Валлагь, муаллим, чахъ кIекер авач, чахъ авайбур гьеле цицIибар я”, — багьна авуна КIаркIарбубади.

“ЯтIа, а цицIибрикай са йисалай кIе­кер жедалди мад гьа вад лагьай класс­да кIел хъия. Ахпа кIекни гваз зи патав ша”…

Мегер а девирдин аялривай диде-бубадиз муаллимдиз тухудай кIек це лу­гьуз жедайни? КIеве гьатна гада. Амма…

Няниз, геж хьиз, ам къунши хуьре гьа муаллимдин верчерин демекдиз гьахьна, кIек акъудна. Пака савкьат мектебдиз тухвана.

Гададин кьведрикай пудар хъу­вуна­­­.

“Гила вун ругуд лагьай классдиз акъатнава, архайин хьухь”, — шадвал  кутуна гададик.

Анжах муаллимдин шад­вал яр­гъалди хьанач. Пакад юкъуз адаз ви­чин кIек квахьнавайди чир хьана. Шак, гьелбетда, сифтени-сифте КIар­кIар­бу­бадал фена. Амма файда амачир — ая­лар гатун тIатIилриз хъфенвай.

Шихмурад Агъакеримов

Муддин чекмеяр

И кар 1967-йисуз хьайиди я, за Дербентдин педучилищеда кIелзавай.  Ина сад-вадал цIийи жуьредин, къерехар цванвай, кьезил туфлияр — “чарыкар” алай. Им гьа вахтунин, иллаки жегьил гадайрин рикI алай “муд” хьанвай.

И гуьзел, вил ацукьдай “чарыкар” гьинай къачузватIа ва абур куьн ятIа чирун патал чна ше­гьердин саки вири туьквенар, базарар кIва­че­лай авуна,  амма, гьайиф хьи, абур санайни жагъаначир. Эхирни, “къекъвейдан кIвачиз цаз акьахда” лугьудай хьиз, чаз кIвачин къапар къачузвай чкадин суракь жа­гъана. Абур Бакудай къачуз-гъизвай. А вахта­ра Баку шегьердиз фин-хтун са акьван четин кар тушир, лап гьа, лугьудайвал, регъуьн рехъ хьиз тир.

Зи дустунин (тIвар за адан дегишарзава) сифте яз акъатай и туфлийрал лап рикI ацукьна ва ам Бакудиз физ гьазур хьана.

— Я Мурад, -лагьана за, — чаз вацра гузвай стипендиядин кьадар — къад манат. Бес фин-хтун, рекье недай-хъвадайди — икьван пулар ваз гьинай къведа, ни гуда?

— Пагь, яда, — лагьана ада, — са бязибур хьиз, зунни поездин къавал алаз фида ман. Рехъ-хвал заз гьавая жеда.

Дугъриданни, виликдай, мичIи хьайила, Дербентдай Бакудиз физвай поезд юзайла, кьвед-пуд кас поездихъ галкIана, вагонрин кьилел хкаж жедай. И кар са шумудра зазни зи вилералди акурди я.

Гьа икI Мурадани авуна. Бакудай кIвализ хтайла, ада вичин кьилел атай агьвалат заз ахъайнай.

— Завай, — ихтилатзава дустуни, — зулун эхи­рар тиртIани, винелай бегьем чими партал алу­кIун хьанач. Низ чидай кьван мекьи жедатIа. Йи­фен кьуларилай алатайла, зи бедендиз фул акъатна, зун, вагонрилай вагонрал хкада­риз­, поезддин келледив агакьна. Адан турбадай­ акъат­завай чими парди  мекьивиликай хвена.

Зи дуст гена милицайрин гъиле гьатнач. Ме­кьи хьанатIани, гьич са кепекни тагана, урусри лугьудайвал, “къуьр хьиз”, экуьнахъ фад Бакудин вокзалдик сагъ-саламат яз эвичIна.

Сифте сефер яз Бакудиз атай Мурад, сивик са тIимил хъвер кваз, и патаз, а патаз ди­­къетдивди тамашиз, дамахдивди яргъи камар ягъиз, тамам югъ жедалди, станциядик къекъвезвай. Вири хъсан тир, амма, дустуни кьатIана, вучиз ятIани, вичин кьил акъат тийиз, ацукьнавай инсанар вири адаз килигзавай.

— Белки ибуруз зун егъиди, сифте сефер атанвайди, хамди хьиз аватIа? — фикирарна Мурада.

Ваъ,и кIвалах зи дустуниз залан хьана. Эхирни, пис хъел атай ада вичиз килигиз акъвазнавай садаз гьарайна:

— Куда смотришь, ты человека первый раз видишь?

-Ты сперва на себя смотри, угълан, а потом — ори, — жаваб вахкана муькуьда.

Ихьтин гафарни япарихъ галукьайла, зи дуст са геренда серсер хьана, ахпа вичи-вичик, пIузаррикай мурмурна:

— Яраб Аллагь, за вуч чIуру кар авунатIа? Белки абуруз зун поезддин къавалай эвичIдайла акуна жал?..

И хиялрик кваз, кьил чиле туна, яваш-яваш станциядин дараматдин къенез гьахьна.

Пагь, квез акунач гьа, ина авайди мадни маса аламат я: и кафирар — къажарар вири Мурадаз килигзава ва,  кап-капуз ягъиз, хъуьрезва.

— Гила, — суьгьбетзава дустуни, — зак кичIевилин зурзун акатна. Лугьудайвал, катдай чка сал хьана. ГьикI ятIани, зи рикIел аламач, ягъай­ вил и дараматдин къене куьрсарнавай са чIехи гуьрчег гуьзгуьда акьуна. Жуван суфат акурай лагьана, зун гуьзгуьдив агатна. Пагь, ки­ли­­гайтIа — аламатар вири ина ава кьван!

“Я хва декьей кас, им вуч эйбежер суфат я вал атанвайди? — мурмурна за закди. — Зун лезги хва хьанач хьи, лап гьа негр хьанва, Бакудиз атай”.

Гьич са лацу чка зи чиник кумачир. Япар, ра­­цIамар, кьекьемар, нерин хилер — вири чIулав­­­ бипIинрай ацIанвай. Са сарар тир лацузмайбур. Низ чидай, поезддин келледал алай турбадай ихьтин чIулав “зегьримар” акъатдайди.

Инлай Мурад тадиз гьежетханадиз катна ва та­мам са сятина кьван чIулав, кьацIай чкаяр чуь­хуьз хьана. Са жуьреда ада вич инсандин суьрет­диз хкана, туьквенар галай патахъ еримишна.

Зи дуст, гьа вичиз бегенмиш хьайи туфлияр — “чарыкар” къачуна, Дагъустандиз хтанай.

— Гьар сеферда цIийи туфлияр алукIдайла, зи рикIел поезддин къавал алаз фейи кьиса хквезва, — лугьудай дустуни. — Низ чида, зи рикIел­ аламач, уьмуьрдин къене шумудни са туфлияр алукIнатIа, кукIварнатIа. Амма а чIу­лав тумаждин, къерехар дамахдивди цванвай, гьа вядедин­ “чарыкар” рекьидалдини зи рикIелай алатдач.

Рамазан Дадашев

СикIрез медаль

Тешпигь

Югъ-йиф севрен къуллугъда авай сикI. Ацукь-ацукь, къарагъ-къарагъ тир аданди. Вичин “вафалувилиз” килигна, сикIрез медаль кIанзавай. Гузвач севре: — Къуллугъда вун ава, сикI. Амма кьетIенвал кIанда!

ГьикIин-вучин? Кьарай авачир сикIрез. Эхирни ам севрен къаравуш кьуьзуь кицIин патав физва. ИчIи гъилди тахьуй лагьана, къабандин кьуранвай са кIарабни тухвана.

ЧIехи стха, чIехи стха лугьуз, язух къведай гьалда шел-хвал гваз арза ийизва севрелай сикIре.

КIараб акуна, кицI кIвачел акьалтна. — Амп-амп! Ваз медаль гузвач?! Я къабандин хва къабан лагь, вичи ам  вири тамэгьлийриз машгьур дилмаж тир ваз, тагана, низ гудалда?! Севрен кьили кIвалахзавайди туш. Сев я ман, сев… Гьайиф, чна гьахьтиндан гъилик фу нез!

КицIи инал авур гафар вичин япара амаз, сикIре чукурна севрен патав. Вичиз ван хьайи — хьайивал, гьеле фитнедалди тIарамарни ­хъувуна, вичин жуьреда мез сивин къвалара экъуь­риз-экъуьриз, хълагьна севрез:

— Сев стха, бес вун — чи жанаби… Вун гьакI беябурдай чкадал алайди яни? Кацерни кваз хъуьруьрна вал кицIи.

— Ву-уч! Заз кицIи къабан лагьана?! Зал хъуьрена? — ажугъдин тIанкьуник гадар хьайи сев, фурт авуна, магъарадай акъатна. КицIин са “анцI” ийидай ван я хъхьайди сикIрез.

И агьвалатдиз хъсан килигзавай тара авай керекулди лугьузва­:

— Ам вуч алчахвал хьана, сикI? Вуна вучиз маса гана ви амадаг?

— АкI хьаначиртIа, заз ме­­д­аль­­  жедачир, — тIиш хкажна, гарданда тунвай ме­­даль къалурна, сикI чумуррин кIевез гьахь­на…­

Кьуьруьк

Кьве къунши хьана, сада-сад галачиз чаяр­ни хъвадачир. Гьакьван хатурлу тир. Сада вичин­ кайванидиз лугьузва: — И къуншиди гьар-гьар акурла чалай тарифар ийида, хайи стхадилай хъсан я лугьуда. Яраб, чун алачир чка­дал­ ам гьикI рахазвайди ятIа? Ша чна яб гун абурун ихтилатриз. Белки, “сикI” квайбурукай ятIа?

Кайванидиз ерли хуш хьанач ихьтин шаклувал. Хиялдик акатна: “Идаз вич хьтин сикIер яз аквазва амайбурни”.

Итим фена, чинеба кьуд къат хьана, жу­гъун­дин кIане цуквал ацукьна. ЦIамарикай, тIвала­ри­кай хранвай, хъчари кьунвай жугъундихъай хъсандиз ван къвезва а пата рахазвай­дан. Ацукь­на, ацукьна яб гана къуншидин ихтилатриз, къарагъна, кьил чиле туна, хтана кайванидин патав.

— ГьикI хьана, вуч пашман я вун? Къабадан­дин хва лугьузвайни ваз? — жузазва адавай.

— Ваъ. Хъсан рахазвай, хъсан рахазвай чакай. Инсанвал квай хатурлубур я лугьузвай…

— Инсанвал квай хъсанда, фена жугъундин кIа­­не ацукьна, чинеба яб гудани къуншидин их­ти­латриз?.. Итимдай ихьтин ферсузвал акъат­дани?..

Нурудин Насруллаев