( Эхир. Эвел — 8-нумрада )
Сайтда и макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда
— Мегьамед Гьажиеван словардал хквен. Вуна, ашкъиламиш хьана, ам “цифрадал” гьикI акъуднайтIа, чи рикIеллама. Адак дегишвилер кухтунин лазимвал авайтIани, ви гафарай, а словарь чи культурадин памятник хьиз кьабулун герек тир ва адак хуькуьрун ваз къимиш атаначир. ЛагьайтIа жеда, им ви словардал кIвалахунин эвелимжи тежриба хьанай…
— Зи фикирдай, ам гьакI са урус-лезги ваъ, чи чIалан баянрин словарни хьанай. Вахтар алатуникди словардик дегишвилер, алаваяр кухтунин чарасузвал арадал атун, гьелбетда, тIебии кар я. Мегьамед Гьажиев, мад сеферда тикрар хъийин, чIехи алим тир, ятIани адан словарда бес тежезвай, гъалатIриз рехъ ганвай дуьшуьшарни гьалтзава. Месела, са бязи набататрин, ничхиррин тIварра дуьз ганвач. Барсук — чи чIалани гьакI амукьнава. Адан туьш гаф муьнуьгъ — крот хьанва. Аллергия — чи чIалани гьакI, чаз агъургъан гаф аватIани. Чи агъургъан адан анжах са жуьре тир крапивница яз къалурнава. Вичиз крапивницадиз лезгийри махпурар лугьуда, и гаф ерли авач. Бязи гафар кхьинин къайдаяр гила кьабулнавай нормайриз гъанатIани, а словарь гьа авайвал акъуд хъувунвайди я. КIелзавайбурун фикирдиз лугьун: герек атайбуруз зи “Лезги ким” сайтдай адалай гъейри, Гьажиеванни Талибован лезги-урус словарни, са жерге маса словарарни жагъида.
— “ЦIийи Кавказ” дестеди са йис вилик “Лезгийрин 1000 мисал” ктабдихъ галаз саки гьа са вахтунда ви “Рангулат” словарь, “Инсан (лингвистикадин поэма)” акъуднай. Гила гъавурда акьазвайвал, абур вуна вичел кIвалах акьалтIарнавай чIехи словардихъ галаз алакъада ава.
— Лезги чIалан лексика хъсандиз ахтармишнаватIани, им вилик гьял хъувун герек месэлаяр амач лагьай гаф туш. Акъатнавай кьван словарар, винидихъ къейд авурвал, саки вири сифтегьан тежрибаяр я. Гьелбетда, абур гьар са патахъай тамамбур хьанвач. Месела, чи словарра тIебиатдиз — набататриз, къушариз, гьайванриз — талукь гафар кьабулиз тежервал тIимил гьатнава. Сифтегьанбура гьатай бязи гъалатIар гуьгъуьнлай акъатай словарра тикрарни хъувунва. Гьавиляй чIехи словарь патал гьазурнавай чIалан са бязи къатарин гафар заз “Рангулат” словарь ва “Лингвистикадин поэма” яз кьилди акъуддай фикир атанай.
— АкI хьайила, лексикадин са бязи къатарин гафар вуна гьазурнавай словарда чаз авай словаррилай са кьадар артух ганва. Ви словарь авайбурулай мад квелди тафаватлу я?
— Сифте нубатда, лексикографияда кар алай принциприкай я: виликдай авунвай кIвалахдихъ галаз алакъа хуьн, тамамарнавай ахтармишунрал бинеламиш хьана, кIвалах давамарун ва вилик тухун. И принципдал амал тавуна, гьа вуч кIандатIани хьуй лагьана, акъуднавай словарарни чахъ ава, абурукай заз рахазни кIанзавач. Жуван словардикай завай лугьуз жеда: ам икьван чIавалди акъатнавай вири чи словаррикай бине кьуна, чи алимрин тежриба ишлемишна гьазурнава.
И словарда виликанбурулай артух чи чIалан нугъатрин лексикадиз ва гафарин синонимриз фикир ганва. Сифте яз нугъатрин гафар халкьдин умуми чIалан системадин элементар хьиз кьунва. Вучиз лагьайтIа, нугъатрин лексика халкьдин умуми чIалан гафар, синонимар арадал атунин, гафари цIийи манаяр кьабулунин къиметлу чешме я. Нугъатдин хейлин гафари литературадин чIала авай гафар арадал атанвай рекьер-хуьлер чирдай мумкинвал гузва. Месела, литературадин чIала маймахъ гаф ава, гъил (гъилер) атIанвайди манадин гаф. Эгер къуба нугъатда гьалтзавай майма (руькуьн) гаф фикирда такьуртIа, чавай маймахъ гаф арадал атуникай вуч лугьуз жеда? ЗатIни. Мадни са мисал гъин. Литературадин чIала куьруь гаф — прилагательное ава. Ам гьикI арадал атанва? ЯркIи нугъатда амай гуьр (половинка) гафунихъ -уь суффикс акал хьана. ЯркIари фан са пай къала ваъ, са гуьр фу къала лугьуда. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.
Адетдин кьве чIаланди ятIани, чи словардиз синонимрин словарни лугьуз жеда: ада саки вири гафар чпин синонимрин жергеярни галаз гьатнава.
КIелдайбуру чна словарда са бязи гафар санал кхьиниз артух майилвалзавайди кьатIун тавуна амукьдач, гьа са вахтунда, вичив вердиш хьанвай абур кьилди кхьинин къайдаярни хвенва. Мисал яз: халадин хва ва халадхва, иран буба ва иранбуба, хъархъун тар ва хъархъутар. Ихьтин дуьшуьшра, зи фикирдай, гафарин къурулуш дегиш хьуни (эвелимжидан эхир галатуни) абур санал кхьин хъсан тирди къалурзава, истемишзава.
Чи чIала норма яз кьабулнава: числительное пудкъад (пуд+къад) санал кхьин, пуд виш вучиз ятIани кьилди кхьизва. Са бязи гафар ккIана-чараз кхьин, мадни кьве тахан лексикадин единицаяр (диде-буба, хва-стха, лугьур-талгьур) гафар яни, мягькем ибараяр — тайинарун чIалан алимрин вилик акъвазнвай месэлайрикай я. Са жерге лезги гафар дуьз кхьинин гьакъиндай гьуьжет алай, гьеле са фикирдал татанвай дуьшуьшриз, заз малум тирвал, алимри фикир таганани амукьзавач. Мисал яз, зи рикIел гьеле 2002-йисуз Астраханда фейи илимдин международный конференциядин материалрин кIватIалда чапнавай филологиядин илимрин кандидат Нариман Абдулмуталибован “О правописании сложных слов в лезгинском языке” макъала хквезва.
Икьван чIавалди акъатнавай чи словарра гафар гзафни-гзаф “мукарин” къайдада гьатнава. Яни бинедин гафунихъ галаз адан вири манаяр ва адалай атанвай вири дурумлу ибараяр словардин са макъалада ганва. Чи чIалан са бязи глаголрихъ 30-40 мана ава. И кьадар манаяр, ибараяр вири санал, са “мука” гайила, анай кьил акъудун са кьадар четин акъваззава. За жува ахтармишна: кьил гафунихъ манаяр ва вич бинеда авай фразеологизмаяр лезги чIала, гьич тахьайтIа, вад виш кьван ава.
За гафарин манаяр, абур кваз арадал атанвай дурумлу ибараяр сиягьда туна ганва.
Мадни лугьун, словарда, алатай чи лексикографиядин кIвалахрин хъсан тежриба давамрун яз, 890 мисалдикай менфят къачунва, вири санлай ада 23534 гаф ва 8640 дурумлу ибара гьатнава.
Ингье завай жува туькIуьрнавай словардикай куьрелди вуч лугьуз жедатIа, — эхирдай хълагьна Майрудин муаллимди. — Зун гзаф чкайра хьана, хейлин гафар сифте яз жува кхьена кIватIна, масабур гьар жуьре чешмейрай жагъурна. Заз акI я, жуваз жув чидайдалай кьулухъ за и словардал кIвалахайди хьиз. Заз ам датIана жуван хиве авай буржи хьиз тир, адалай важиблу кар захъ амукьначир. Зал алайди за авуна. Гила килигин, словарь ишлемишдайбуру гьикI кьабулдатIа, вуч лугьудатIа. Заз багьа жеда гъавурда авай ксари лугьудай фикирар, абуру гудай меслятар…
Шагьабудин Шабатов,
Алибег Омаров
