Эхиримжи вахтара  чи хуьрерикай хейлин ктабар акъат­нава. Абур вуч паталди кхьизва?  Жаваб тайин  бинеяр авайди я: чаз чи алатай несилри тунвай меде­ниятдинни тарихдин  ирс чирун па­талди, акьалтзавай несилар  хайи ерийрал рикI алаз тербияламишунин мураддалди. Жегьилриз, иллаки шегьерра яшамиш жезвайбуруз, дидед чIал зайифдаказ чизвай, гьат­та ерли чин тийизвай, хайи халкьдин тарихдикай ва культурадикай бес кьадарда хабардар тушир алай аямдин шартIара  и кар иллаки важиблу я. “ГъвечIи ватан” тIвар ганвай ктабдин авторар тир  О.М.Гьуьсейнов, Р.М.Гьуьсейнов, Г.О.Гьуьсейнов кIелдайбур чпин ктаб­дихъ галаз танишарунив гьа ихьтин фикир желбдай веревирдер аву­налди эгечIзава. Абуру чпин ­ха­йиди тир КьакIарин хуьруькай ийиз­вай суьгьбет гзаф итижлуди хьанва­.

Чи хейлин маса хуьрерихъ хьиз, КьакIарихъни еке тарих авайдан гьакъиндай са шумуд чкадал алай сурари шагьидвалзава. Куьгьне хуьруьн ругуд сурар ама. Дегь девиррин сурарай жагъанвай кIа­рабри кьакIавийрин улу-бубаяр еке жендекар авай ксар хьайиди субутзава. Гилан­ КьакIарин хуьр Самур вацIун чапла­ пата, куьгьне хуьруьвай са кило­метр­дин мензилда,  яшайиш кьиле тухун патал къулай шартIар авай чкадал, гьуьлуьн дережадилай агъ­­зур метрдилайни кьакьанда экIя хьанва.

Тарихчи Б.Алиева кхьизвайвал, са шумуд асир идалай вилик  куьгьне хуьр, лезгийрин маса хуьрер хьиз, татарринни монголрин чапхунчийри чукIурнай. Хуьр жуьреба-жуьре чкайрай атай ксари ­кутурди я. Виридалайни вилик ина бинелу хьайибур Рутулай тир Ба­цIарин тухумдин векилар тир. Гуьгъуьнлай иниз Мичегьрин, Хъуьлуьдрин хуьрерайни са кьадар ксар куьч хьана.

Хуьруьн тIвар чкадин нугъатдин “кьвак”, яни “кьук” гафуникай арадал атанва. Инсанрин сивера амай риваятдихъ инанмиш хьайитIа, хуьруьн би­не кутур Ба­цIар чIехи суьруьяр авай хипе­хъан тир. Адан гьуьндуьг­рай гзаф кьадарра акъудиз хьайи цIи­мил­рикай еке гьамбарар арадал къвезвай, са кьадар вахт арадай фейила, абур кьукадиз элкъвезвай. Гьа икI, Кьа­кIа­рин тIварни арадал атана­.

Самур дередин  хуьрерин агьалийрин арада гьуьжетар, чуьруькарни жедай, амма душманди гьужум авурла, абур, къуватар сад аву­­на, ягъийрин хуруз экъечIдай.

XIX асирдин вичин тIвар малум тушир авторди “Самурдин округда авай гьалар” кIвалахда къейдзавайвал, Урусатдик кухтадалди гилан Са­мурдин округ тешкилзавай инсанар яшамиш жезвай мулкариз, дагълух магьал квачиз, Самурдин вилаят лугьузвай. Ана кар алайди Ахцегьрин хуьр тир. Самурдин вири ви­лаят вад участокдиз пайнавай:     1. Сад­ лагьай Ахты-пара. 2. Кьвед ла­гьай Ахты-пара. 3. Рутул-чай.       4. До­къуз-пара. 5. Алты-пара. Кьа­кIа­рин хуьр сад лагьай Ахты-парадик квай. Амма, винидихъ тIвар кьунвай документда мадни лугьузвайвал, вилаят Урусатди къачудалди  хейлин вилик  и хуьр Рутулик акатзавайди тир.

Хуьрерин общинайрин союзрин къурулуш, кьилин хуьруьнни адалай аслу хуьрерин арада аваз хьайи алакъаяр гьихьтинбур тиртIа, гьа кар хъсандиз ахтармишна чирнава. Тарихчияр Ахцегьрин ва Рутулрин чIехи общинаяр гьакъикъатда чпелай аслу хуьрериз талукь яз коллективный  феодалдин дережада аваз майдандиз экъечIна лугьудай фикирдал атана.

Виликан девирра Самур дередин агьалияр машгьур хьайи майишатдин кеспийрикай алим  С.Агъашириновади кхьизвайвал,  Самур дерединни Къуба уезд­дин кьилди-кьилди хизанар тайин тир икьрардал къвезвай. А икьрардин бинедаллаз малдарвилин суьрсет техилдихъ галаз дегишарзавай. ИкI, XIX асирдин эхирра са пут нисидихъ 4-5 пут къуьл, са гьерехъ (кIвачин кьилел аламаз) 6-8 пут техил гузвай. Самурдин округдин пуд хуьре — Ахцегьа, КьакIа ва ЦIа­хура — заргарвални вилик фенвай. Анра устIарри гимишдикай цамар, тупIалар, чIулар, дишегьлийрин ка­марияр гьазурзавай. УстIарар тир Агъа­беган хва Абдурагьманан, Ибрагьиман хва Мегьамед-Гъанидин, Кериман хва Мамедан тIварар машгьур хьанвай. Абуру гьазурай шейэр 1912-йисуз Темир-Хан-Шурада Виридагъустандин хуьруьн ма­йишатдин выставкада къалурнай. Гьа и устIарри гуьлле алачир яракьни гьазурзавай. Дагъвийрин арада къванцел ва кIарасдал нехишар атIудай устIарарни авай. Па­тав там гвайвиляй кIарасдикай жуьреба-жуьре шейэр — арабаяр, ругунар, гамар храдай тарар, кье­пIер, техил ва гъуьр хуьдай къапар, тIурар, тини ишиндай хвахар ва хейлин маса шейэр гьазурзавай.

КьакIавийрин арада хъенчIин къапар гьазурдайбурни авай. Герек тир чеб абуру Гъуьгъез-кIамай къачузвай. Хуьре  кварар, курар, хьрар гьазурзавай.  КьакIарин хуьряй Идрис Юнусов муькъвер эцигдай зурба устIар яз машгьур хьана. Уста Ид­риса Ахцегьа, Рутула, Хине, Их­река, Хъуьлуьда, Хуьруьга, Кьурагьа, Ялахъа ва маса чкайра дагъдин вацIарал тагъ квай хейлин муькъвер эцигна. Суьгьбетзавайвал, адан меслятрал Дагъустандин дагъ­­лара муькъвер эцигун патал па­чагьдин администрацияди пулдихъ кьунвай Бельгиядин инженерар тир Джиорсиди ва Дебернардиди амал ийиз хьанай.

КьакIа кьве мискIин авай. Хуьруьн аялри мектебда — мусурманрин сифтегьан школада — чирвилер къачузвай. Ина Мирзе-Гьажи Ибрагьимов, Шагьвелед Шагьвеледов хьтин диндин рекьяй кIелнавай алимарни авай. Философиядай илимдин кIвалахрин автор, Сирияда  чирвилер къачур Малла Магьарама хуьре медресани ачухнай.

Дагъвийри кечирмишиз хьайи уьмуьрдикай рахадайла, ихьтин са кардикайни лугьун­ лазим къвезва. Яшайишдин агъур шартIари Самур дередин агьалияр кьил хуьз патал финиз мажбурзавай. Дагъустанвияр гзафни-гзаф Азербайжандиз, Бакуда авай наф­тIадин мяденрал физвай. Абуру Къу­­­­ба уездда хуьруьн майишатдин кIвалахарни тамамарзавай. Бакуда дагъвияр инкъилабдин кIвалах­дик­ни экечIна. Абурун жергедай яз, же­гьил кьакIа­вияр тир Къурбан ва Ме­жид Гьуьсейноврин, Муса Мусаеван, Ханагьмед Ханагьмедован, Ва­гьаб Вагьабован ва масабурун тIва­рар кьаз жеда. Гуьгъуьнлай, граждан дяве башламиш хьайила, абур деникинчийрихъ галаз женг чIугваз­вай пар­ти­занрин жергейрик экечI­най.

Дагъустандани советрин гьукум тайин хьана, дагълара яша­йиш чир техжедайвал дегиш жезвай. Чкадин агьалияр колхозрик экечI­завай. Куьрелди, абур чпин хи­занар хуьнин къайгъуйрик квай.

Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, вишелай тIимил кIва­лер авай КьакIарин хуьряй фронтдиз 90 кас жегьил итимар­ фенай. Абурукай 46 касдиз хайи ­ва­тандиз хтун кьисмет хьанач. Агьмедоврин, Замановрин, Семедоврин, Шагьмурадоврин хизанрай гьар санай фронтдиз пуд-пуд кас, Вагьабоврин, Шихалиеврин, Гьамидоврин хизанрай кьве-кьве кас фена.

КьакIавияр тир Исмаиловрин хизан чи халкьдин арада гзаф машгъур хьана. И хизандай фронтдиз 6 стха фена. Абуру вири санлай 21 орден, 40 медаль къазанмишна. Абур хайи хуьруьз 14 хирен кьацIар аламаз, беденрик ракьун 50 кIус кумаз хтана.

Хуьруьн жемятди дяведилай гуьгъуьнин йисарин четинвилеризни дурум гана, майишат гуьнгуьна хтуна.

Алатай асирдин 60-80-йисара чка-чкада хуьрерин агьалийрин дуланажагъдин шартIар хъсан жезвай. КьакIарин хуьрени цIийи хейлин кIвалер пайда хьана, юкьван школадин вижевай дарамат эцигна, аялрин бахча, амбулатория ачухна, хуьруьз турбайра аваз яд гъа­на, культурадин ва ял ядай парк кутуна. Ислягьвилин йисара чи халкьдихъ руьгьдин жигьетдай авай мумкинвилерни жанлудаказ ачух хьана. Лезгияр савадлу, яратмишунриз майилвалдай халкь я ла­гьай фи­кир КьакIарин хуьруьн мисалдалдини тестикьариз жеда. И хуьряй­  5 кас  илимдин докторар ва 20 касдилай виниз илимдин кандидатар акъатна. Абурун жергедай яз биологиядин илимрин доктор Сейфула Османован ва  педагогвилин илимрин доктор Мадина Абдуллаевадин тIварар кьун герек я. Межид Гьуьсейнован хизан лап чешнелубурукай яз гьисабиз жеда. Межид бубадин хва Омар Гьуьсейнов  философиядин илимрин доктор, тIвар дуьньяда машгьур хьанвай алим, инсан руьгьдин, ахлакьдин жигьетдай хкаж хьунин месэлайрал машгъул пешекар, 200-далай виниз илимрин кIвалахрин, гьа гьисабдай 12 моно­гра­фиядин, гьакIни урус ва дидед чIаларал акъатнавай шииратдинни гьикаятдин 5 ктабдин автор я. Куьруь, амма  лап метлеблу уьмуьр кечирмишай кьвед лагьай хва Султанзияд Гьуьсейнов тарихдин илимрин доктор,  кьуд монографиядин ва вишелай виниз макъалайрин автор я. Адан тIвар КьакIа­рин юкьван школадиз ганва.  Ризван Гьуьсейнов химиядин илимрин доктор, физический химиядин ва электрохимиядин рекьяй тIвар-ван авай пешекар я. Адан 10 монография чи уьлкведин лап гьуьндуьр дережадин издательствойра, гьакI­ни Германияда, Японияда, Нидерландра, Польшада чапдай акъуднава. Адан илимдин кIвалахар центральный академический печатдин, гьакIни къецепатан уьлквейрин махсус журналрин чинриз акъатнава. Экономикадин илимрин кандидат Алискер Гьуьсейнов 4 монографиядин ва 50-далай виниз илимдин макъалайрин автор я. Ада илим­дин международный хейлин симпозиумра иштиракна. Межид Гьуьсейнован невейрин жергеда  илимрин 3 доктор ва 8 кандидат, вири санлай кьилин образование къачунвай 35 пешекар ава.

Етим Эминан ва Кьуьчхуьр Саидан суьретар арадал хкай чи бажарагълу художник Абид Азизован ери-бинени КьакIарин хуьряй я.  “Шарвили” операдин, “Гьажи-Давуд” манидин — лезгийрин мил­ли гимндин (чIалар — Омар Гьуь­сейно­ван) ва Дагъустандин пешекар музыкадин къизилдин фондуна гьатнавай хейлин маса эсеррин автор тир Мегьамед Гьуьсейнов А.Азизован хтул я. Адавай тербия къачур кьакIави, гьейранардай хьтин ширин сес авай Селим Алагьярова  Ита­лия­да машгьур пешекаррин гъилик вичин устадвал хкажна. Ам лап гьуьн­дуьр дережадин хейлин конкурсра гъалиб хьанвай манидар я. Кьа­кIавийрихъ хъсан спортсменарни ава: каратэдай кьве сеферда Россиядин чемпион, дуьньядин чемпионатдин призер, чIулав чIул авай  Ихтибар Агьмедов, адан рухваяр — дуьньядин чемпионар тир Агьмед ва Рустам, гьакIни къайдаяр авачиз бягьсер тухунай дуьньядин чемпион Заур Рамазанов.

Алатай асирдин 90-йисара чи уьмуьрда дибдин дегишвилер хьана. Чун гила цIийи девирда яшамиш жезва. Къадим КьакIарин хуьр къе чаз гьихьтинди яз аквазва? Са виш йис идалай вилик ана авай кIвале­рин кьадар вишелай тIимил тир. Гила абурун сан 320-дав агакьнава.  КьакIавийри, иллаки гьал-агьвал авайбуру, шегьерэгьлийрин темягьни фидай хьтин кIвалер эцигзава. Гзафбуру чпин кIвалериз кранра аваз яд гъанва. Интернетдин ва мобильный алакъадин куьмекдалди дагъвийри вири дуьньядихъ галаз алакъа хуьзва. КIвалерихъ багълар, салар гала.

Гьа са вахтунда хуьре 50-дав агакьна кIвалер ичIи я. КьакIавияр цIуд йисаралди кIвалахдалди таъминариз хьайи колхоздин гелни амач. Гила абур чпин куьмекчи майишатра мал-къара хуьнал машгъул я. Абур, чпи гьа­силай емишар, майваяр гьиниз­да­тIа чин тийиз, гьакI гъарикI хьанва. КIвалах авачирвиляй, тамам хизанар уьлкведин   маса регионриз куьч жезва.

1928-йисуз КьакIа сифтегьан школа ачухна. Гуьгъуьнлай ам  7 йи­­сан, ахпа юкьван школадиз элкъвена. Хуьруьн мектеб  3 агъзурдалай виниз гадайрини рушари куьтягьна. Къе хуьруьн школадин классра авай аялрин кьадар лап тIи­мил я. Яраб школа агалдай кьван чкадал къведа жал. Хуьре амукьзавай са тIимил кьадар аялар, виликрай хьиз, кIелиз къуншидал алай Хуьруьгиз ракъуруниз мажбур же­да жал? Хуьруьгар чIехи хуьр ятIа­ни, гьанани гьа­лар акьван тарифдайвал авач. Тюмендин об­ла­ст­да хуьруьгвийрикай ибарат тамам са поселок арадал атанва. Чпин ди­де-бубаярни га­лаз маса крайриз, областриз куьч жезвай аялар хайи накьваривай къакъатзава, абурун рикIелай дидед чIал, чи халкьдин адетар алатзава.

Багъри чиливай, рухвайри женнетдив гекъигзавай гъвечIи ватандивай къе вичин веледрин артух хьанвай игьтияжар таъминариз жезвач. Бес вуч авун лазим я? Патал фе­на, къазанмишнавай пуларихъ хуьре анжах кIвалер эцигун тIимил я. Баркаван чил гьялиз, шей гьасилна кIанда. Карханаяр ачухна кIанда, кеспидик акатай жегьилар хуьре амукьдайвал. И кар гьикI кьилиз акъудда? Неинки кьакIавийрин, гьакI маса хуьрерин жемятрин виликни акъвазнавай и суалдиз гьелелиг тайин жаваб авач.

Алибег Омаров