Аялвал — им кат-калтугдай, шад, зиринг, уьмуьрдин виридалайни бахтлу, гуьзел бере я. Гьайиф хьи, вири аялрин уьмуьр сад хьиз жедач. Садбурун аялвили абур гъетер хьунихъ ялда. Уьмуьрдин четин, къулайсуз шартIара хьайи, етимвал акур аялрин рикIе лагьайтIа, уьмуьр залан пар яз амукьда. Амма чи гьукумат гзаф мергьяматлуди я: ахьтин аялрин иесивал ийиз, шартIар яратмишиз, уьмуьр экуьди ийиз алахъзава.
И кар заз и йикъара Махачкъала шегьердин Акушинскийдин куьчеда авай РД-дин ГКУ-дин яш бегьем тахьанвай, диде-бубадин къаюмвилик квачир, уьмуьрдин четин шартIара яшамиш жезвай аялрин реабилитациядин центрадиз фейилани акуна.
РакIар ачухна, гьаятдиз гьахьайла, зун, дугъриданни, гьейран хьана амукьна. Цуьк акъуднавай машмашдин тарари, нехишдин кIалубра аваз цанвай цуьквери, къацу векьери, кул-кусри аниз кьетIен гуьзелвал гузвай. И шикилар акурла, зи рикIяй хиял фена: хупI жедай и кIвале яшамиш жезвай аялрин рикIени гьамиша гатфар тиртIа.
Амма абурухъ гьардахъ вичин ажайиб кьисмет ава. Хиялрик квай зи къаншардиз юкьван яшарин, чина берекат — нур авай са дишегьли атана. Ам центрадин директор Аминат Азбеговна Абакарова тир. Редакциядай атанвайди чир хьайила, ада зун вичин кабинетдиз тухвана ва чи арада суьгьбет кьиле фена.
За Аминат Азбеговнадивай центрадин тарихдикай ва ана яшамиш жезвай аялрин кьисметдикай куьрелди суьгьбет авун тIалабна.
— РД-дин Зегьметдин ва яшайишдин рекьяй вилик тухудай министерстводин къаюмвилик квай и центр 1997-йисалай кардик ква, — башламишна ада вичин суьгьбет. — Ина медицинадин, социально-диагностикадин, социально-реабилитациядин, социально-правовой куьмекар гудай отделенияр кардик ква…
Алай вахтунда центрада шумуд аял ава?
— Вири 124 аял ава. Яшариз килигна, абур группайриз пайнава. Гьар са группада суткадин кьиляй-кьилиз пландин бинедаллаз кIвалахзавай тербиячийри дежурство тухузва. Идалайни гъейри, гьар са группадихъ социалный педагог ва психолог галкIурнава. Пешекарри, гьар са аялдин кьетIенвал фикирда кьуна, абурухъ галаз кьилди кIвалах тухузва. И кар патал кьилдин ва дестедин программаяр тайинарнава.
Къайдадиз хкунин (реабилитациядин) кIвалах герек тир вири чирвилер къачуз жедайвал тешкилнава.
Чи аялриз 1-классдилай 9-классдал кьван шегьердин 34-нумрадин школадин муаллимри тарсар гузва. КIелдай вири жуьредин шартIар яратмишнава.
Аялрин кIелунар гьикI я?
— Дуьз лагьайтIа, гила авай аялрин рикI кIелунал, чи девирда хьиз, са акьван алач. Амма абур чи гуьзчивилик ква, чна абур тагькимарзава.
Азад вахтунда аялар квел машгъул я?
— Чна абуруз сугъул жедай мумкинвал гузвач.
Чахъ герек вири тадаракралди таъмин тир спортзал ава. Ана жуьреба-жуьре секцияр, музыкальный ва художественный кружокар, гьакIни парталар цвадай мастерской, харат устIардин цех кардик ква. Рушари парталар цваз, хуьрекар гьазуриз, гадайри харат устIарвилин пешеяр чирзава.
Чи аялрин рикI суварар къейд авунал, манияр лугьунал, кьуьлер авунал иллаки гзаф ала. Даггосуниверситетдин, Дагмедакадемиядин студентрихъ ва волонтеррихъ галаз санал ина ЦIийи йисан, 23-февралдин 8-Мартдин, ЧIехи Гъалибвилин суваррин мярекатар вини дережада аваз тухузва.
Аялриз яшайишдин къулайвилер яратмишун патал чна вири къуватар эцигзава. Абур гьич са куьнихъни муьгьтеж туш. Йикъа кьуд сеферда тIуьн гузва. Гьар юкъуз якIун хуьрекар гьазурзава, вилик яр-емиш ва ширинлухар ква. Аялар, йисан вахтариз килигна, пек-парталдалди, кIвачин къапаралди таъминарзава.
Чна аялрин сагъламвилизни кьетIен фикир гузва. Медицинадин отделенидин работникри гьар йисуз аялрин диспансеризация кьиле тухузва. Азарлу аялар сагъардай идарайриз рекье твазва. 2017-йисуз здравоохраненидин министерстводин куьмекдалди кьве аялдиз операция авуна.
Гатун рухсатрин вахтунда сагъламвал мягькемарун патал аялри Гергебил ва Унцукул районра кардик квай лагерра ял язава.
Алатай йисан кьуд лагьай кварталда яш тахьанвай 18 аялди Нальчик шегьердин “Дружба” санаторийда чпин сагъламвал мягькемарна.
Центрадин аялрихъ галаз чна МВД-дин ва ПДН-дин работникрихъ галаз санал идарада жув тухунин къайдайриз, цIаяр кьуникай хуьниз, къекъверагвал тавуниз, кар-кеспи авачиз, подвалрани куьчейра гьат тавуниз, жуван сагъламвал хуьниз талукь темайрай суьгьбетар ийизва. Лугьун лазим я хьи, а суьгьбетрикай менфятни хкатзава.
Аялар виликрай хьайи шартIари абурун психикадиз ва физический гьалдиз екез таъсирзава. Гьавиляй абурун рикIин, къанажагъдин, ахлакьдин ва гуьгьуьлдин гьалара еке нукьсанар жезва. Гьелбетда, аялар абурукай садлагьана азад ийиз хьун мумкин туш. Чун а месэлаяр яваш-явашдиз гьялиз алахъзава.
Аялар центрада гьикьван вахтунда жезва?
— Гьакъикъатда абур ругуд вацра хьун лазим я.
Эгер талукь вахтунда себеб тахьайтIа, абур центрада амукьунин вахт давам жеда.
Центрада жедай вахт куьтягь хьайила, абурун кьисмет гьихьтинди я?
— Диде-бубадин яшайишдин шартIар дуьззаваз, аял хуьдай мумкинвал аваз хьайитIа, абуру чпин аял кIвализ хутахзава. Эгер лазим шартIар авачиз хьайитIа, етим аялрихъ галаз санал гьабурни Махачкъала шегьердин 4-нумрадин интернатдиз ракъурзава. 9-класс куьтягьай аялар чна рабочий пешеяр къачун патал общежитияр авай колледжрик, училищейрик кутазва. Гьанрани абурун кIелунал, яшайишдин шартIарал гуьзчивал тухузва.
Алай девир четинди я. Квез куьмекар гузвай спонсорар авани?
— Спонсорар чахъ авач. Чи игьтияжар РД-дин Зегьметдин ва яшайишдин рекьяй вилик тухудай министерстводи тамамарзава. Чна абуруз рикIин сидкьидай чухсагъул лугьузва.
Аминат Азбеговна, идарада кIвалахзавай къуллугъчийри аялрихъ галаз ийизвай рафтарвал гьихьтинди я?
— Эгер аялрал рикI тахьайтIа, и идарада кIвалах ийиз хьун мумкин туш. Чун вири дидеяр я, чахъ чи аяларни ава. Амма чи уьмуьрдин чIехи пай и аялрихъ галаз санал физва, чаз абур жуван хайи веледар хьиз я.
Социальный работникри яш тахьанвай, психика пайгардикай хкатнавай, дуьньядикай, уьмуьрдикай рикI ханвай аялрихъ галаз кIвалахзава. Ихьтин аялрин килигуни, сефилвили инсандин рикI атIуда. Гьикьван чна чан-рикI авуртIани, абуру чпин хайи кIвалихъ, диде-бубадихъ ялварзава.
Жуван кIвалахдин юлдашриз за лугьузва: анжах руьгьдин чимивиливай, къайгъударвиливай, фикир-дикъет гунивай аялриз чпин диде-бубайрикай, уьмуьрдикай, кьисметдикай авай хъел, наразивал хъуьтуьлариз жеда.
Чаз диде лугьуз эверзавачтIани, абуруз виридалайни мукьва ксар чун я.
Директор яз, кIвалахда квел гьихьтин четинвилер гьалтзава?
— Лугьудай хьтин четинвилер чаз авач. Амма дарамат ремонтна кIанзава. Гележегда и кIвалах кьилиз акъатдайдак чна умуд кутазва.
Суьгьбетдилай гуьгъуьниз зунни Аминат Азбеговна аялар ксузвай ва къугъвазвай кIвалериз килигиз фена. Ина кIвалахзавай къуллугъчийри аялрин винел, дугъриданни, зегьмет чIугвазвайди аквазва. Виринра михьи ва экуь я. Аялрин пек-партал, ксузвай мес-къуьж вири къайдадик ква. Къугъвадай кIвалера бес кьадар къугъвадай шейэр ава. Чилик гуьрчег халичаяр ква. ДакIаррай багьа пердеяр куьрсарнава…
Уьмуьрди бейкефарнавай аялриз ихьтин къулай шартIар яратмишзавайбуруз аферин, баркалла! Им аяларни, Аллагьни рази жедай чIехи сувабдин кIвалах я. Къуй аялар сагъламбур, абурун яшайиш къулайди хьурай!
Надият Велиева
