ЦIийи йисан вилик чав чIехи алим ва муаллим, яргъал йисара Дагъустандин мектебра лезги литература чирунин месэлайрал машгъул методист, энциклопедист ва писатель, общественно-политический деятель Къурбан Халикьович Акимован цIийи ктаб — савкьат агакьна. Ам вичин 180 йисан юбилей алатай йисуз гегьеншдиз къейд авур машгьур классик Етим Эминан ирс ва уьмуьрдин рехъ мектебда (V-VIII, Х классра) чирунин месэлайриз талукьарнава.
Етим Эминан ирс ва уьмуьрдин рехъ мектебда чируникай кхьенвай ихьтин ктаб мад авач. Ахтармишунар, къейдер, кьилди-кьилди теклифар, тарсарин планар авачизни туш. Амма абурун дережа педагогикадинни методикадин, литература ахтармишунин, чIаланни тарихдин илимри ийизвай истемишунрин дережада авач. Яни классикдин ирс ва уьмуьрдин рехъ галай-галайвал, кам-камунихъ галаз, тарихдин вакъиайриз дуьз къимет гана, халкьдин ва обществодин кьисметри шаирдин руьгьда ва философияда (фагьум-фикирда) арадал гъанвай инанмишвилерин алакъа ахтармиш тавуна, шаирдин чIалан кьетIенвилериз, лезги милли литература хьиз, чIал арадал атунин рекьериз къимет тагана, кхьенва. Им, гьелбетда, гьар нелай хьайитIани алакьдай карни туш.
Алим Къурбан Халикьовича инал чун раханвай саки вири терефриз вичин кIвалахда анализ ганва, муаллимриз, студентриз, алимризни чIехи классикдин гьакъиндай гьакьван тартибдик квай илимдинни методикадин (чирвилер ва тербия гунин терефрин, уламрин, такьатрин ва икI мадни) куьмекчи ктаб багъишнава.
Им лагьайтIа, гьар са шей базардал вегьенвай, вагьши акъажунринни сада-сад кIудунин девирда жагъин тийир хьтин савкьат хьанва.
Мад са кар ава: чи алай аямдин цIийи “демократрини либералри” мектебда литература, халкьдин тарих, милли чIалар чирун ерли герек тушир кар хьиз къалуриз алахъзавайла, Гьаким Къурбана Етим Эмин хьтин дерин камалдин ва гуьзел хатIунин шаирдин-философдин ирс-чIал, шииратдин къашар, фикиррин деринвал, гьиссерин паквал, уьмуьрдал ашукьвал, инсанрихъ ва къени ниятрихъ инанмишвал чирдай, ахьтин ирс хуьдай, несилрив агакьардай хъсан рекьер-хуьлер, чешнеяр ва чешмеяр гьихьтинбур ятIа ачухарзава. И жигьетдай ктабдин къимет, гереквал, важиблувал лугьуз тежерди я.
Алимдин ктаб кIелайла, чаз Етим Эмин гзаф терефрин, гьакьван суьгьуьрлу ва сирлу, жуьреба-жуьре рангар ва нурар алай кьакьан дагъ ва дерин гьуьл хьиз ачух жезва.
Ктабда Етим Эминан эсерар гьар са классда ва тарсуна гьикI чирун ва гьихьтин нетижайрив аялар агакьарун лазим ятIа, гъвечIи чирвилерилай чIехи чирвилерихъ гьикI камар къачун лазим ятIа, галай-галайвал ачухарнава. Вири санлай 12 тарсунин тартиб, абур гьихьтин гьерекатринбур, чирвилеринбур ва алакьунринбур хьун лазим ятIа къалурнава. Гьелбетда, гьар са муаллимди и чешнеяр вичин саягъда кардик кутада ва аялар Эминан ажайиб ирсинал желбда. Нетижада лагьайтIа, аялриз неинки Эминан уьмуьрдикай, кьисметдикай, адан девирдикай чирвилер хьун, гьакI шаирдин чIал чи къенин аямдин лезги чIалан бине, асул чешме тирди аннамишун ва адал дуьз кIелиз, дуьз фикириз, а фикирар рахунра, гьакI кхьинрани къалуриз алакьун лазим я. Художественный эсерар (шиирар, манияр, гьикаяяр, махар) кхьиз алакьайтIа, мадни кIани кар я.
Ктабдин маса кьетIенвал ам я хьи, алимди Етим Эминакай, адан кьисметдикай, девирдин зидвилерикай, яни чи халкьдин тарихдикай гегьенш малуматар ганва. Эмин чи милли литературадин вири тарих сижифламишнавай ажайиб алем тирди къалурнава. Яни чи милли чIаланни литературадин вири тарсара, гьар гьикI хьайитIани, Эминакай рахун лазим тирди раижнава. Етим Эминан уьмуьрдин рехъ чи халкьдин асул рехъ-имтигьанринни магьрумвилерин, умудринни женг чIугунин, экуьнихъни гьахълувилихъ фининди тирдал фикир желбзава. И кар субут авун патал чи халкьдин руьгьдин зурба векилрин — Давдакьан, Низамидин, Куьре Меликан, Кьуьчхуьр Саидан, Ярагъ Мегьамедан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран ва къенин аямдин авторрин ирс гьихьтинди хьанатIа, куьрелди, амма гъавурда акьадайвал ачухарнава.
Етим Эминан эсеррин рехъ – им чи халкьдин дерди-гьал, фагьум-фикир, къанажагъ ва руьгь ачухарзавайди тирди къалурнава.
Маса кьетIенвал ам я хьи, авторди чахъ литературадин лап машгьур мескенар (Миграгъ, Ахцегь, Къуруш, СтIалар, Цмурар, Хуьруьг ва икI мадни) авайди ва абур аялриз мукьувай чирун (тарсара ва тарсарилай къеце) важиблу тирди раижнава. Анриз сиягьатар авунихъ галаз сад хьиз, абурукай кхьенвай хейлин ктабарни кIелун теклифнава. ИкI чаз чи литературадин география, чи гъвечIи ва чIехи ватанрин тарихни, гуьрчегвални, руьгьдин девлетлувални ачух жезва.
Етим Эминан эсерар чирунин методикади муаллимдиз чи маса классикрин (Кьуьчхуьр Саид, Куьре Мелик, Лезги Агьмед ва мсб.) ирс чирдай рекьер хкягъизни куьмек гузва. Алимдин ктабда методика ва тарих чирзавай куьмекчи ктабрин (тарихдин, художественный литературадин, публицистикадин ва икI мадни) еке сиягь ганва. Муаллимривай неинки абурукай менфят къачуз жеда, виридалайни артух мукьвабур ва гъилик хьана кIанзавайбур яз, алимди “Лезги газетдин”, “Самур”, “Кард”, “Дагъустандин дишегьли”, “Куьредин ярар” журналрин ва маса чешмейрин тIварар кьунва. Вичини абурукай чун рахазвай ктабда гегьеншдиз менфят къачунва.
Куьрелди, цIийи ктабди муаллимриз гзаф терефрин чирвилер ва мумкинвилер гузва.
Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, адан тираж лап гъвечIи я — вири 300 экземпляр. Идан себеб ам я хьи, ихьтин ктабриз я государстводи, я маса спонсорри къаюмвалзавач. Ктаб авторди вичин харжийрихъ акъуднава. Эхь, гьахьтин девирар алукьнава. Милли чIалар, литератураяр, культураяр, мектебар хуьникай гзаф рахаз, крариз тупIарин арадай килигуниз вуч лугьуда? Са касдилай чи вири мектебар методикадин ва я маса ктабралдини таъминариз алакьдач. Амукьзавайди вуч я? Гьа авай ктабар интернетдин куьмекдалди ва я масакIа машгьурун, газетринни журналрин чинриз акъатзавай макъалайрикай, малуматрикай, цIийи эсеррикай менфят къачун я.
Чна автордиз цIийи ктаб мубаракзава. Халисан муаллим-методист, тарихчи-философ, халкьдин хва яз, къуй вичихъ мягькем сагъвал ва мадни цIийи агалкьунар хьурай.
Мердали Жалилов
