Уьлквейрин, пачагьлугърин, инсанрин ала­тай уьмуьр. Ам хъсанди-писди, мублагьди-кашанди, ширинди-туькьуьлди, асайишди-бахтсузди, куьрелди, гьихьтинди хьанатIа, гьахьтинди яз кьабулун герек я. ГьикI лагьайтIа, зазни ваз кIан хьуналди адак я дегишвилер, я цIийивилер кухтаз же­дач. Тарихдив вичин девирдин кье­тIен­вилер, кимивилер, нукьсанар, къазанмишунар гва.

Амма лугьуниз мажбур жезва, исятда ахьтинбур ава хьи, тарихдин са бязи вакъиаяр, алатай вахтарин къазанмишунар, гьатта Советрин Союз хьтин зурба уьлквени кваз такьазвай, гьатта тахьайдай кьазвай. Абуру революционеррин краризни анжах тикъет ­язава.

ХIХ асирдин эхирра ва ХХ асирдин сифте кьилера революционерар майдандиз акъатна. Абурун алахъунар себеб яз инкъи­лаб хьана, пачагь тахтунай гадарна, Советрин Союз хьтин къудратлу государство арадал гъана. Им, са рахунни алач, инкъилабчийрин, большевикрин, коммунистрин къазанмишун тир.

Жува-жуваз хиве кьун лазим я, Советрин гьукуматдикай гзаф халкьариз хийир хкатна. ГьакI — лезги халкьдизни. Ада экуь гележегдихъ камар къачуна. Дуьньядин тарихда зурба роль къугъвай инкъилабчийрин женгиник гьа бинедилай лезги халкьдин рухваярни экечIна­вай. Абурукайни сад  Мукьтадир   Айдунбегов  тир.

Ам 1884-йисуз Ахцегьрин хуьре дидедиз хьана.  Аял вахтар ина акъатнатIани, жаван, хуьруьн гзаф агьалияр хьиз, къазанмишиз Бакудиз фена. Ина зегьметчи гъилерихъ, фялейрихъ еке игьтияж авай. ХIХ асирдин юкьвара Бакудин мулкара нафт авайди малум хьана. Идакай хабар хьайи ка­питалистрини Кьиблепатан Кавказдиз еримишна. Бакуда нафт хкудзавай, гьялзавай зурба фирмаяр арадал атана: Нобелан, Ротшилдан, Манташеван, Мирзоеван, Асадуллаеван ва гьакI “Бакудин нафтIадин общество”, “Моск­вадинни Кавказдин общество”, “Европадин нафтIадин корпорация”…

1900-йисара Бакуда дуьньядин майданда хкудзавай вири нафтIадин 50 процент гьасилзавай. Мяденар югъди-йифди кардик хьун патал кIвалахдай инсанарни кIанза­вай. Абурни лезги хуьрерай, иллаки зулуз ва хъуьтIуьз, къвезвай ва Биби-Эйбатдин, Балаханадин, Сураханадин нафтIадин буругъра, нафт гьялзавай карханайра кIвала­хал акъваззавай. Яша­йиш, дуланажагъ эхиз тежедайди хьуни рабочияр истисмарчийрин аксина экъе­чIунин, наразивилин гьалар арадал гъизвай. Бакудин пролетариатни майдандиз экъечI­на.  Революционеррин таблигъатди  гзаф фялеяр политикадин рекье туна, уяхарна.

Маса халкьарин векилрихъ галаз санал анра зегьмет чIугвазвай лезгиярни гзаф тир. Лугьун хьи, зегьмет четинди, лукIвилинди, истисмарвилинди тир. Идалай гъейри, тамамарзавай гьа сад хьтин кIва­лахдай мажибарни дуьз гузвачир. Садбуруз  — тIимил, масадбуруз — гзаф. Бязи обществойри, хузайинри фялеяр пуд сменада кIва­лахуниз мажбурзавай. Фялейрив гьар са камуна инсансузвилелди, инсафсузвилелди эгечI­за­вай. Гьелбетда, ихьтин зулумриз акси къуватарни арадал атана. Абурни фадлай шегьерда авай ва сиясатдин рекьяй са тIимил вилик фенвай рабочияр тир.

Ватандашрин, жуванбурун итижар хуьз, сифте яз жанлу сес хкажай кьегьал рухвайрикай сад Къази-Мегьамед Агъасиев тир. Ам 1904-йисалай Россиядин социал-демократический рабочий партиядин (РСДРП) Баку­дин советдин член тир. Ада наф­тIадин промышленностдин рабочийрин Союздани тайин чка кьунвай. Суткада 16-18 сятда кIва­лах­завай фялейриз кутугай шар­тIар тешкилун ада нафтIа­дин мяденрин ие­сийривай истемишзавай, герек вахтунда рабочияр акси митингриз къарагъарзавай.

1899-йисуз Бакуда социал-демократрин ругуд кружок тешкилна. Абурун членрин арада хейлин лезгиярни авай. Фялеяр чпин ихтиярар, азадвилер патал женг чIугуниз гьазурзавайбурук баш­чияр Къази-Мегьамед Агъасиев, Мукь­­тадир Айдунбегов, Абид Амирасланов, Селимхан Сулейманов, Алимирза Османов, Жигерхан Исмаилов, Эмин Жабраилов ва масабур квай. Абурун табли­гъат себеб яз, 1903-йисан 1-июлдиз Биби-Эйбат райондин нефтяникар забастовкадиз къарагъна. Ана 40 агъзурдалай виниз ксари иштиракнай. Гьа и йисан июлдин вацра кьиле тухвай Бакудин вири рабочийрин стачкадикни гзаф кьадар лезги фялеяр квай. Стачкадин кьиле акъвазнавайбурун арада Мукьтадир Айдунбеговни авай.

1904-йисуз Мукьтадир Айдунбегов коммунистрин гьерекатдик экечIна. Сифтедай социал-демократвилин “Гуммет” десте, ахпа ада 1906-йисуз маса активистрихъ галаз “Фарук” десте арадал гъана. Адан членри, Самур ва Куьре округрин хуьрериз физ, анра лежберрин депутатрин советар арадал гъана, женгчи дестеяр кардик кутуна.

1905-1907-йисара кьиле фейи инкъилабди Бакуда зегьмет чIуг­вазвай фялейриз екез таъсирна. Чпин ихтиярар патал майдандал экъечIай рабочийриз гуьлле гуниз аксивал къалурун яз, Бакудин рабочийрини стачка малумарна. Кьиблепатан Дагъустандай тир фялейри маса миллетрин векилрихъ галаз санал неинки экономикадин, гьакI политикадин истемишунарни авуна. Гьелбетда, къуватар сад тушир. НафтIадин мяденрин иесийрин патал алай полицейскийри фялейрин гьерекатдик юзун кутазвай башчияр кьуна, дустагъра туна, суьргуьн авуна. Лезги халкьдин векилар тир  Жалилан Дадаш, Гьасанан Риза, Мегьамедан Гьажикерим, Сеферан Гуьлагьмед, Мирзедин Мегьамед, Абдулкериман Бедредин ва масабур Сибирдиз акъудна.

1907-йисуз гьукум гъиле авайбуру фялейрин даяхар, абуруз кьезилвилер гун патал женг чIуг­вазвай башчи лезгияр Сафаралиев Ханлар, Ферзали Али яна кьена. И кардиз акси яз мад лезгияр забастовкайриз къарагънай. Рабочийрин арада гъулгъула твазва лугьуз, 1914-йисан январдин вацра “Европадин нафтIадин корпорациядин” чIехибуру хейлин лезгияр кIвалах­дилай чукурна. Лезги фялейрин тереф хуьнин мураддалди 12-февралдиз гьа и корпорацияда кIвалах­завай Бакудин рабочияр лезгияр кIвалахдал эхцигунин истемишун гваз майдандал экъечIна. Гьа ихьтин женгера лезги инкъилабчийрин роль хкаж хьана.

Инкъилабчидин уьмуьр датIа­на хаталувилик квайди тир. Геле къе­къуьнар, дустагъда гьатунар, полицейскийрикай катунар… Гьикьван четин тиртIани, Мукьтадир Айдунбегова вичин инкъилабчивилин, зегьметчи жемятрин итижар хуьнин, абур гъавурдик кутунин кIвалах акъвазарнач. Агъасиевахъ галаз хквез, ада Къубадин уездда, Самур, Куьре округрин хуьрера кесибрин арада еке кIва­лах тухвана. Гъавурдик квай фялеяр авай хуьрера лежберрин депутатрин советар, кесибрин женгчи дружинаяр тешкилна.

1917-йисан июндиз адакай РСДРП (б)-дин Бакудин комитетдин ва ахпани Бакудин советдин член хьана. 1918-йис хъсандиз баш­­ламиш хьанач. Кьиблепатан Да­гъустан белогвардейчийрин ва интервентрин гъиле гьатна. Абурал туьркверни алава хъхьана. КIеве гьатнавай ватандашриз куьмек гун патал Бакудай Къази-Мегьамед Агъасиевни Мукьтадир Айдунбегов рахкурна. Ахцегьви инкъилабчийри 1918-йисан гьа сифтедилай Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера партийный рекьяй таблигъатдин кIвалах тухвана. Бичерахован аскерар, туьрквер хайи макандай квадрун патал партизанрин (эхирдай абурал яру партизанар тIвар акьалтнай) гьерекат тешкилна. Чапхунчийрихъ  галаз Дербент патал  кьиле фейи женгера Агъасиевал хер хьана. Идакай гьатта Лениназ тел янай.   М.Айдунбегов лагьайтIа, 1918-йисан зулуз мусаватистри кьуна ва 1919-йисуз Къубадин дустагъда кьена.

Абур чпи кьунвай рекьихъ, къуллугъзавай кардихъ кIевелай инанмиш тир. Зегьметчи халкьдиз азадвал гунин, яшамиш жедай шар­­тIар тешкилунин, пачагьдин ва чкадин ханарин, беглерин зулумдикай кесибар азад авунин, абурун гележег экуьди авунин мурад рикIе авай ялавлу инкъилабчийриз чпин чанарни гьайиф атанач. Абур гьамиша рикIера хуьн несилрин буржи я.

Нариман Ибрагьимов